O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

 
5.3. Insonning shaxsiy rivojlanish xususiyatlari. 
Operatorlarning mehnat va dam olish rejimlari. 
Odamlarning 
mehnat jarаyoni turli xarakterda bo’ladi: energetik (jismoniy), 
bоshqаrishi va evristik. Real hаyotda bu faoliyatlar turlicha xissada 
birgalikda olib borilishi mumkun. Хar bir xodim uz ish faoliyatlarida 
ko’proq aqliy, jismoniy yoki bоshqа bir xarakterli bo’lgan mehnat 
bilan mashg’ul bo’ladi. Operatorning mehnat jarаyoni ko’proq 
bоshqаruvchilik xarakterda bo’ladi. Inson faoliyati uning ikki, uzaro 
bog’langan, imkoniyaati bo’yicha olib boriladi: harakatchanlik va 
ishchanlik. 
Harakatchanlik
–insonning maksadga muvofik imkoniyatlarini 
shakllantirishdir.
Inson organizimining ishchanligi - ma’lumotlar, energiya, 
massani o’zgartirish bo’yicha faoliyatida psixofizik harakatlarni 
bajarishdir. 
Operatorning ishchanligi 
– bu uning uzoq muddatga yuqori 
mehnat ko’rsatgichlari bilan ish unumdorligni saqlagan holda faoliyat 
ko’rsatishidir. 
Operatorning ish qobilyati ish kuni davomida biologik, fizika-
ximyoviy, psixologik sotsial va iqtisodiy faktorlar ta’sirida o’zgarib 
turadi. 
Barqaror ishchanlik fazasida operatorning ish ko’rsatkichlari 
barqarorlashib maksimal optimal holatida bo’ladi, realektorli 
aspektorlar 
ishchi 
dominant 
xususiyatini 
oladi. 
Ishchanlik 
ko’ursatkichlari insonning charchashi oqibatida susayadi. Inson 
e’tibori, ish bajarish, harakatlari aniqligi pasayadi. Texnik iqktisodiy 
ko’rsatkichlari yomonlashadi.
Bu holat va fazalar tushlikdan keyin xam takrorlanadi, faqat 
ishchanlik ko’rsatkichlari bir oz pasroq bo’ladi, bu еrda ishga kirish 
vaqti qisqarok bo’ladi. Ish vaqti oxirida ishchanlikning pasayishi ham 
ko’proq bo’ladi. Dekompensatsiya fazasida operatorning barcha 

---

69 
funksiоnаl sistemalari faoliyati yomonlashadi. Organizmda vegitativ 
buzulishlar paydo bo’ladi, xotira va intellekt susayadi. Ish xarakteriga 
qarab inson organizmi moslashuviga qarab, ish sharoitlariga qarab, 
inson yaxshi dam olganidan keyin ma’lum vaqt ishchanlik kuzatiladi. 
YUqori ishchanlik ertalab 6:00dan 15:00 gacha kuzatilgan 
(maksimum soat 10:00 da), yana 15:00dan 22:00gacha bo’lishi 
mumkin (2-smena). Tungi soat 3:00da eng past ishchanlik kuzatilgan. 
Ishchanlik hafta kunlarida ham o’zgarib boradi: 1-kun nisbatan 
past; 2-4 kunlar yuqori; 5-6 kunlari susayadi. Ishlashning susayishi 
asosan ishlab chiqarish charchoqlari hisobiga bo’ladi.
Ishlab chiqarishi charchoqlari
–bu operatorning ish sharoiti va 
mehnat ta’sirida vaqtinchalik, qayta tiklanuvchi ishchanlikning 
susayishidir. 
CHarchoqga operatorning sub’ektiv sezgilari quyidagilar: 
- kuchsizlikni sezadi, harakatlarida ishonchsizlik bo’ladi; 
- e’tiborning buzilishi - e’tiborni qaratish turli ob’ektlarga 
o’zgartirish, fikrni jamlash murakkablashadi; 
- sensor buzilishlar-kurish, eshitish, sezgi susayadi; 
- motor sferasida buzilishlar-harakatlar sustroq, tartibsizrok 
bo’ladi, aniqlik, koordinatsiya buziladi; 
- ishchi organlarda behuzurlik, og’riqlar-oyok, qo’l, bo’yin, ko’z, 
belda og’riqlar, va shishlar paydo bo’ladi; 
- irodasizlik paydo bo’lishi (qat’iyatsizlik, besabrlik, o’z-o’zini 
nazorat); 
- uyqusirash. 
Ishlab chiqarish charchoqlarning ob’ektiv ko’rsatuvchi quyidagi 
omillarlar: ish unumdorligi pasayadi, brak ortadi, jarohat olish holati 
ko’payadi, harakat koordinasiyasi buziladi, aqliy psixologik 
sustkashlik kuzatiladi va reaksiya pasayadi.
O’ta charchoq holat quyidagi sabablarga ko’ra yuzaga chiqadi: 
-intensiv zo’riqib faoliyat ko’rsatish; 
-mehnatning mazmunsizligi; 
-ma’lumotlar oqishi ortib ketishi, ishlov berish va qayd qilish 
qiyinlashishi; 
-ish joyi va rejimlarining ergonomik ko’rsatkichlarini talablarga 
mos kelmasligi; 

---

70 
-operatorning malakasi еtarli emasligi; 
-operatorning organizmi kuchsizlanishi. 
Operatorning yuqori ishchanligi yaxshi sog’ligini saqlash uchun 
dam olish va mehnat rejimlarini to’g’ri tashkil qilish, optimal 
psixologik muhit yaaratishi zarur. Ish rejimi kun, hafta, yil bo’yicha 
ishlab chiqilishi va unga rioya qilinishi zarur. Reglamentlangan dam 
olish (tushlik qilish, uxlash) soatlari, ta’til vaqti bo’lishi zarur. 
Tushlik odatda smena o’rtasida bo’lishi ko’zda tutiladi. Agar ish 
jarаyoni uzluksiz bo’lib uzilishlar mumkin bo’lmasa, operator dam 
olish uchun almashtirilib turiladi. 
Haftada bir yoki ikki kun dam olish inson ishchanligi va 
salomatligiga yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Yillik mehnat va dam olish 
rejimi mehnat kodekslari (qonunlarida) reglamentlangan.
Dam olish samarasi uni tashkil etishi uslublari va xarakteriga 
qarab turlicha bo’ladi. Dam olish aktiv yoki passiv bo’lishi mumkin. 
Aktiv dam olishda mehnat faoliyati xarakteri o’zgartiriladi yoki ish 
bilan dam olish birgalikda olib boriladi. Bunday dam olish uslubi 
aqliy faoliyat egаlariga va asabiy zo’riqishlar mavjud mehnatda 
qo’llaniladi. Inson – texnika -muhit sistemasidagi operatorlar 
shunday xodimlar sirasiga kiritiladi.