O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi o. T. Hasanova, V. V. Zаyniddinоv hayot faoliyati xavfsizligi

Aktiv dam olish turlari
: kirish gimnastikasi - ish vaqti oldidan 5-7 
min.; jismoniy tarbiyali pauzalar. Bir xil pozada ish bajaruvchi 
operatorlar uchun zarur 5-10 minutdan, smena davomida 2-3 marta; 
jismoniy tarbiya taktikasi. Biror-bir organdagi toliqishni olish uchun. 
Passiv dam olish
. Organizm butunlay yuklanishdan olinib tin 
oladi. Faqat dam oladi. Bu xildagi dam olish og’ir jismoniy mehnat 
bilan mashg’ul bo’lgan odamlar uchun zarur bo’ladi. Dam olishda 
musiqa, sport yoki boshqa shunga o’xshash mashg’ulotlar qo’l 
keladi. 
Хodim o’zini doimo yaxshi his qilishi, yuqkori unumdorlik bilan 
ishlab turishi uchun u optimal ish va dam olish rejimini saqlashi 
kerak. Inson har doim ham o’iga dam olish yoki ishlash vaqtini 
belgilab bera olmaydi (ham psixologik, ham fiziologik tomondan). 
Ish rejimini buzilishi odam organizmi uchun ham ishlab chiqаrish 
jarаyonlari uchun ham noqulayliklar tug’diradi. Mehnat xarakteriga, 

---

71 
avtomatlashtirish darajasiga qarab ish va dam olish rejimlari 
koorektirovka qilib boriladi. 
Mehnat turiga qarab ish vaqtining davomligiga quyidagi 
chеgаralanishlar quyiladi: 
-
harakat zo’riqishlari bo’lmagan, oddiy jarаyonlarda faoliyat 
ko’rsatuvchi xodimlar uchun ish vaqti 8 soatgacha qilib belgilanadi; 
-
doimiy og’ir kuch talab qiluvchi mehnat uchun t<6soat; 
-
mas’uliyati yuqori, turli ma’lumotlar asosida qaror qabul 
qiluvchi xodimlar uchun t<4soat; 
-
o’ta mas’uliyatli, monoton, yuqori aniqlik talab qiladigan, tezkor 
reaksiya talab qiluvchi mehnat turida t<2soat bo’lishi zarur. 
Mehnat va dam olish rejimlarini ishlab chiqkishda quyidagilarni 
hisobga olish zarur: 
-
-inson-texnika-muhit sistemasidagi barcha operatorlar uchun 
mehnat bilan dam olishni samarali ketma-ketligi taminlanishi zarur;
-
-operatorlarni psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olish zarur 
(erkak, ayol, o’spirin); 
-
-mehnat va dam olish vaqtini hamda dam olishda bajariladigan 
jarаyonlar mazmunini belgilash va unumli tashkil qilish. 
8-jadvalida ishchanlik dinamikasi va darajasining faktorlaridan 
kelib chiqib dam olish muddatlari keltirilgan. Bir xil holatda bo’lish, 
bir xil harakatlar bajarish operatorni tez toliqishiga olib keladi. 
Harakatli va sensor bir xillik bo’ladi. Harakatli monotonlik operator 
harakatlarining bir xilligida buladi. 
9-jadval 
Dam olishni davomiylik me’yorlari 
Faktorlar 
Faktorlarning ta’rifi 
Ish vaqtiga nisbatan dam 
olish vaqti % 
Fizik 
zo’riqishlar 
Еngil 
jismoniy 
mehnat < 150H 
1-2 
O’rta 150 - 300H 
2 - 4 
Og’ir 300 - 500H 
4 - 6 
O’ta og’ir 500 - 600H 
6 - 9 
Asabiy 
zo’riqishlar 
Еngil 
1 - 2 
O’rta 
2 - 4 

---

72 
Oshirilgan 
zo’riqishlar 
4 - 6 
Ish tempi
O’rtadan past temp 
1 
O’rtacha temp 
2 
YUqori temp 
3 - 4 
Ishchi holat CHеgаralangan 
Noqulay
1 
2 
Siqilgan 
3 
Juda noqulay 
4 
Ishning bir 
xilligi 
Kuchsiz 
1 
O’rtacha 
2 
O’ta monoton 
3 
Harorat
Sal oshirilgan(20 - 25°S va w ≤75% yoki past 
harorat -5 – (-15°S ) 
O’rtacha 26 - 30°S w = 75% yoki t = -16 – ( -20°C) 
Oshirilgan t= 31 - 35°C yoki t = -21- (-25°C) 
YUqori t= 36 - 40°C yoki past t=26 - 30°C 
Juda yuqori t = 41 - 45°C yoki past t ≥ (-30°C) 
Havoning 
ifloslanganl
igi 
Kam 
1 
O’rtacha 
2 
Ifloslangan 
3 
YUqori ifloslangan 
4 
Juda ifloslangan 
5 
Ishlab 
chiqarish 
shovqini 
O’rtacha
1 
Oshgan 
2 
Kuchli 
3 - 4 
Titrash
O’rta 
1 
YUqori 
2 
O’ta yuqori 
3 - 4 
Yoritilganlik Еtarli еmas 
1 
YOmon yoki ko’zni 
oluvchi 
2 
 
 
 

---

73