O’zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus talim vazirligi nizomiy nomidagi tdpu tabiiy fanlar fakulteti

Asosli tuzlar bilan

2HCl + K₂S → 2KCl + H₂S↑

2HCl + Na₂SO₃ → 2NaCl + SO₂↑ + H₂O

2HCl + K₂CO₃ → 2KCl + CO₂↑ + H₂O

HCl + NaHCO₃ → NaCl + CO₂↑ + H₂O

HCl (kons., sov.) + NaCN → NaCl + HCN↑

O’rta tuzlar bilan

4HCl (suy.) + 4NaI + O₂ → 2I₂↓ + 4NaCl + 2H₂O (xona., yorug’.da)

2HCl + (NH₄)₂S → 2NH₄Cl + H₂S↑

2HCl + (NH₄)₂SO₃ → 2NH₄Cl + SO₂↑ + H₂O

16HCl (kons.) + 2KMnO₄ 2KCl + 2MnCl₂ + 5Cl₂↑ + 8H₂O

14HCl (kons.) + K₂Cr₂O₇ = 2KCl + 2CrCl₃ + 3Cl₂↑ + 7H₂O (60-80°C)

6HCl (kons.) + KClO₃ → KCl + 3Cl₂↑ + 3H₂O

2HCl + Na₂SiO₃ → 2NaCl + H₂SiO₃↓

2HCl (suy.) + Na₂SiO₃ → SiO₂↓ + 2NaCl + H₂O

Kislotali tuzlar bilan

4HCl (kons.) + CuCl₂ + 2H₂O → H₂[CuCl₄] + H₂[Cu(H₂O)₂Cl₄]

3HCl (kons.) + 2HgCl₂ → H[HgCl₃] + H₂[HgCl₄]

2HCl (k.) + Ag₂SO₄ → H₂SO₄ + 2AgCl↓

2HCl (suy.) + Pb(NO₃)₂ → PbCl₂↓ + 2HNO₃

Ko'pchilik oksidlar xlorid kislota bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan, asosli oksidlar bilan reaksiyaga kirib, tuz hosil qiladi.

2HCl (suy., sov.) + K₂O₂ → 2KCl + H₂O₂

6HCl + Fe₂O₃ → 2FeCl₃ + 3H₂O

2HCl + Ag₂O → 2AgCl + H₂O

Xlorid kislota kislotali oksidlar bilan ham reaksiyaga kiradi. Bunda tuz hosil qiladi. (Befarq oksidlar bilan reaksiyaga kirishmaydi.)

HCl (iss.) + SO₃ → HSO₃Cl (xona., oleiumda)

2HCl (kons.) + CrO₃ → CrCl₂O₂↓ + H₂O (0°C, kons. H₂SO₄da)

6HCl + Al₂O₃ → 2AlCl₃ + 3H₂O (amfoter oksidlar bilan.)

Xlorid kislota o'zining tuzlarini (bariy xlorid, rux xlorid va b.) olishda, metallarni dorilashda, shuningdek, oziq-ovqat sanoatida va tibbiyotda ishlatiladi. Undan barcha kimyo laboratoriyalarida reagent sifatida foydalaniladi.

Konsentrlangan HCl bilan ishlaganda protivogaz, rezina qo`lqop, poyabzal va fartuk kiyish, ko`zoynak taqish kerak. Me`da shirasida 0,3% gacha xlorid kislota bo`ladi, u ovqat hazm bo`lishiga va kasal qo`zg`atuvchi bakteriyalarni o`ldirishga yordam beradi. Tibbiyotda me`da shirasida kislota yetishmaganda buyuriladi.

Kislorodsiz kislotalardan biri bu sulfid kislota hisoblanadi.

H₂S - rangsiz, zaharli gaz, hidi yoqimsiz, palag`da tuxum hidi keladi.Qaynash harorati-60,3⁰ C, suyuql. harorati -85,5⁰ C. Yuqori haroratda parchalanadi: 

Н₂S → H₂ + S

Suvda yaxshi eriydi. 3 hajm suvda 1 hajm vodorod sul`fid eriydi. Kuchsiz ikki  asosli kislota (K₁=6_*10^-8; K₂=10^-14).
Н₂S → H⁺ + HS^-

HS^- → H⁺ + S^2-

Sulfid kislota havodan bir oz og`ir, 60⁰C da qaynaydi.Suvda yaxshi eriydi. Bir hajm suvda uch hajm H₂S eriydi. U kuchli tipik qaytaruvchidir, oltingugurt qizdirganda vodorod bilan birikadi:

H₂ + S ↔ H₂S

Vodorod sulfid laboratoriyada Kipp apparatida olinadi.

FeS + 2HCI → FeCI₂ + H₂S

H₂S nihoyatda zaharlidir; H₂S havoda yonib havo yetarli darajada kirib turganda oksidlanadi-da SO₂ ga aylanadi:

2H₂S + 3O₂ → 2SO₂ + 2H₂O

Vodorod sulfidning havo yetishmaydigan joyda yonishi natijasida erkin oltingugurt ajralib chiqadi:

2H₂S + O₂ →2S + 2H₂O

Vodorod sulfidning suvdasi eritmasi ikki negizli kuchsiz kislota xossasini namoyon qiladi.

H₂S → H⁺ + HS^-

HS^- → H⁺ + S^-2

Vodorod sulfid kuchli qaytaruvchi. Uning bu xossasi quyidagi rеaktsiyalarda namoyon bo`ladi:

3H₂S + 8HNO₃ → 3H₂SO₄ + 8NO + 4H₂O

H₂S + 4CI₂ + 4H₂O → H₂SO₄+ 8HCI

H₂S + CI₂ → S + 2HCI

Sulfid kislotaning tuzlari sulfidlar deyiladi.Tarkibida Na⁺, K⁺, NH₄⁺ ionlari tutgan sulfidlar suvda eriydi. Og`ir metallarning sulfidlari suvda erimaydi.

Sulfid kislotaning tuzlari sulfidlar suvda erimaydi. Ishqoriy metallar  tuzlari va ammoniy sul`fid eriydi. Sulfidlarning xarakterli xossalaridan biri ularning rangli bo`lishidir. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari tuzlari rangsiz, og`ir metall tuzlari har xil rangga bo`yalgan. FeS, CoS, NiS, Ag₂S, PbS, Bi₂S₃ tuzlari qo`ng`ir-qora rangli, ZnS va СаS oq rangli, СdS, SnS, Аs₂S₃ sariq rangli, MnS teri rangli, Sb₂S₃ jigarrang rangli bo`ladi.

Bundan analitik kimyoda qo`llaniladi, ya’ni kationlar shu asosda bir-biridan ajratiladi. Issiqqa nisbatan sulfidlar beqaror, qizdirilganda ular erkin oltingugurt hosil qilib, parchalanadi.

CuS (qora rangli) suvda ham syultirilgan kislotalarda ham erimaydi. FeS (qora rangli) suvda erimaydi, lekin kislotalarda eriydi. HgS (qora) –konsentrlangan nitrat kislotada ham erimaydi.

Ko`p sulfidlar konsentrlangan xlorid kislotada eriydi. РbS, ZnS, CuS bo`lsa nitrat kislotada  eriydi. НgS zar suvida erishi aniqlangan. Sulfidlar orasida o`zgaruvchan tarkibli birikmalar ham uchraydi. Masalan, FeS_1,01 dan boshlab FeS_1,14 gacha.

Na₂S,CaS va BaS  teridan tuklarni yo`qotish uchun ishlatiladi. ZnS – lyuminofor bo`yoqlar olishda ishlatiladi.

Sul`fidlar oson gidrolizga uchraydi. Bunda nordon tuzlar hosil bo`ladi:

NaOH + H₂S → NaHS + HOH

NaHS + NaOH → Na₂S + HOH

Alyuminiy va xrom(III) sulfidlari suvda oson qaytmas gidrolizga uchraydi:

Аl₂S₃ + 6HOH → 2Al(OH)₃ + 3H₂S

Cr₂S₃ + 6HOH → 2Cr(ОН)₃ + 3Н₂S

Hamma sulfidlar, shuningdek  H₂S-kuchli qaytaruvchi:

H₂S + Сl₂ → 2HCl + S      

 2H₂S + O₂ → 2H₂O + 2S

2KMnO₄ + 5H₂S + 3H₂SO₄ → 2MnSO₄ + 5S + K₂SO₄ + 8H₂O

Quruq H₂S yonganda oltingugurt (IV) va suv  hosil bo`ladi:

2H₂S + 3O₂ → 2H₂O + 2SО₂

4NiS + 7O₂ → 2Ni₂O₃ + 4SO₂

Juda kuchli oksidlovchilar ishtirokida sulfidlar sulfatlargacha oksidlanadi:

NiS + 2O₂ → NiSO₄

3CuS + 14HNO₃ → 3Cu(NO₃)₂ + 3H₂SO₄ + 8NO + 4H₂O

CuS + 4H₂O - 8e   Cu²⁺ + SO₄^{2 -}+ 8H⁺

NO₃^- + 4H⁺ + 3e^-  NO + 2H₂O

Kislotali muhitda KMnO₄, K₂Cr₂O₇, HNO₃ sulfidlarni S^2- yoki SO₄^2- gacha oksidlaydi:

2KMnO₄ + 5Na₂S + 8H₂SO₄ → 2MnSO₄ + 5S + K₂SO₄ + 5Na₂SO₄ + 5H₂O

3PbS + 8HNO₃ → 3PbSO₄ + 4H₂O + 8NO

CoS + H₂O₂ + 2CH₃COOH → Co(CH₃COO)₂ + S + 2H2O

Tuzlarga H₂S yoki uning tuzlarini ta’sir ettirish orqali sul`fidlar olinadi:

CuSO₄ + H₂S → CuS↓ + H₂SO₄

FeCl₂+(NH₄)₂S → FeS↓+ 2NH₄Cl

Na₂SO₄ + 4C → Na₂S + 4CO

O`simliklar va hayvonlar jasadlari chirishi natijasida H<sub>2</sub>S hosil bo`ladi. Havo tarkibida vodorod sulfid mavjudligi sababli kumushdan yasalgan buyumlar vaqt o`tishi bilan qorayadi, ya'ni hosil bo`ladigan kumush sulfid bilan qoplanadi:

4Ag + 2H₂S + O₂ → 2Ag₂S + 2H₂O

Asos va tuzlarning eritmalariga H₂S yuborilganda mеtall sulfidlar hosil bo`ladi.

KOH + H₂S → KHS + H₂O

KHS + KOH → K₂S + H₂O

Na₂S + Cu(NO₃)₂ → CuS + 2NaNО₃

K₂S + MnCI₂ → MnS + 2KCI

Ammoniy ioni va ishqoriy mеtallarning sulfidlari suvda yaxshi eruvchan, boshqa mеtallar sulfidlari suvda yomon eriydigan moddalardir. Al₂S₃, Fe₂S₃, Cr₂S₃ lar qattiq holda mavjud emas.

Kuchsiz kislota tuzlari sifatida suvda eruvchan sulfidlar gidrolizga uchraydi. Ishqoriy mеtallar sulfidlari eritmalari gidroliz natijasida kuchli ishqoriy muhitga ega.