O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti maxsus pedagogika va maxsus psixologiya fanidan mustaqil ta`lim topshiriqlari

3.Eshitishda nuqsoni bo’lgan bolalarni mehnatga o’rgatish.

Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning mehnat tarbiyasi juda murakkab, ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, bolalarni turli mehnat faoliyatiga jalb qilish ko‘zda tutilgan. Mehnat tarbiyasi maqsadi o‘sib kelayotgan avlodga qo'yiladigan talablar va eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning rivojlanishiga qarab belgilanadi. Bunday

maqsadlarga kar va zaif eshituvchi o‘quvchilaming psixologik g‘oyaviy tayyorgarligi kiradi. Birlamchi nuqsonni yengish uchun birbiri bilan uzviy bog'langan mana shu vazifalarni yechish eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning umumiy rivojlanishiga, ularning mehnatga tayyorgarligiga va mehnatga astoydil yondashishiga qaratilgan. Surdopedagoglarnig izlanishlari shuni ko'rsatdiki, nutqi

rivojlanmaganligi sababli eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning gapirish hamda fikrlash qobiliyati zaif bo'lganligi sababli mehnatga vijdonan yondashishi mumkin. Kar va zaif eshituvchi bolalarning qobiliyatiga qarab o'qituvchilar shunday ish olib borishlari kerakki, ular zaifligini yengib mehnatga o'rgansinlar. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning mehnatga psixologik qarashlari har bir ishni

sidqidildan bajarishga, boshqalarga kerak boiishga, butun kuchini xohishi bilan berilgan vazifani tushunib bajarishga qaratilgan. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning psixologik tayyorgarligi o'quvchilarning xalq uchun foydali mehnat bilan shug'ullanishiga yordam beradi. Yuqori sinfdagi kar va zaif eshituvchi o'quvchilarning mehnat faoliyatini o'rganish bir qancha guruhlarning ajralib chiqishini ko'rsatadi.Jamoa bo'lib ishlashga moyil o'quvchilar mehnatda o'zining

shiori uchun muvaffaqiyat keltirishga harakat qiladilar. Sinfiga,guruhiga yoki o‘z o'rtoqlari bilan birga bo'lishga harakat qiladilar.Shaxsiy moyillikka ega yuqori sinf o'quvchilari nazariy qiziqishlari yoki nazariy faoliyatlarining natijasidan kelib chiqqan holda shaxsning kerakligiga ular tomonidan baho beriladi. Eshitishida

nuqsoni bo‘lgan bolalarning umumiy moyilliklari kamroq uchraydi.

Bu shundan dalolat beradiki, maktab pedagogik jamoasi bunday

moyillikning kerakligini tushuntirishi zarur. Eshitishida nuqsoni

boMgan o‘quvchilarning mehnatga nazariy tayyorgarligi va mehnat

faoliyatida kerakli boMgan fanlami, rejalashtirish ishini tashkil qilish

kabilar va texnik tayyorgarlik (arralash, kesish, randalash va boshqalar) kiradi. Surdopedagoglaming (A.P.Gozova, V.A.Lodavis,T.S.Zikova, L.A.Novoselov va boshqalar) ishlarida kar va zaif eshituvchi o‘quvchilaming mehnatni o‘rganish ko‘nikmalarini oshirish ko‘rsatilgan. Kar va zaif eshituvchilarni mehnat faoliyatiga

o‘rgatish eshituvchilarga qaraganda katta qiyinchilikfar bilan o‘tadi. Bu ulaming eshitish zaifligi anatomofiziologik funksiyalaming

buzilishi, asosan, vestibulyar apparatning buzilishidan kelib chiqadi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning mehnat tarbiyasiga korreksiya vazifalari qo‘yilgan bo‘lib, birlamchi nuqsonlami yengishdan iborat. Shunday qilib, mehnat tarbiyasining maqsadi o‘quvchilaming mehnat tayyorgarligini kuchaytirishdan iborat. Eshitishida nuqsoni boMgan bolalarning mehnat tarbiyasi

mazmuni turli mehnat faoliyatida aks etadi. 0 ‘quv ishlari maktab

dasturida ko‘rsatilgan bilimlami o‘zlashtirishga qaratilgan. U

o‘quvchilaming dunyoqarashlari va amaliy rivojlanishiga yordam

beradi. Bilimlami faol o‘rganish surdopedagog tomonidan olib

boriladi. Har qanday mehnat kabi o‘qish jismoniy kuchning ketishi

bilan bogMiqdir. Shuning uchun o‘quvchilar irodali boMishi talab

qilinadi. Intellektual mehnat o‘quvchining o‘zini o‘zgartirishi aqlan

rivojlanishi bilan ajralib turadi. Maxsus maktablarda bilim berish

nutqni rivojlantirish bilan birga olib boriladi. Boshlang‘ich

maktablardanoq o‘quvchilar birlamchi bilimlami egallaydilar. Ular

tabiat, atrof-muhit haqida tushuncha oladilar. Tabiat hodisalarining

o‘xshashligi, qarama-qarshiligi va bogMiqligini o‘rganadilar. Eshitishida

nuqsoni bo‘lgan bolalarning keyingi bosqich darslarida umumiy

ta’lim bilimlarini oshirish uchun bir qancha o‘quv dasturlaridan

foydalaniladi. Tarix, matematika darslari, texnik bilimlar mehnatga

muhabbat shakllanishi uchun yordam beradi. Gumanitar fanlar

mehnatning umumiy qiymatini, mehnatning xususiyatini ochishni

o‘rgatadi.Eshitishida nuqsoni boMgan bolalarni mehnatga o‘rgatish

vazifalari quyidagilardan iborat:

1. 0 ‘quv faoliyatining asta-sekin o‘zgarishi o‘quv mashg‘uloti

davomida o‘quvchining fikrlashi rivojlanishiga yordam beradi.

2. 0 ‘quv bilimlarini o‘zlashtirish jarayonida mehnat qilishga

o‘rganish va nutqi hamda eshitish qobiliyatini rivojlantirish.

3. Darslarda aqliy mehnatni rivojlantirish.

Kar va zaif eshituvchi o‘quvchilaming mehnat tarbiyasi maxsus

fan bo‘lib, o‘quv rejasiga kiritilgan. Maxsus darslardagi mehnat

alohida jarayon bo‘lib, eshitishida nuqsoni boMgan bolalarning ta’limtarbiyasi

bilan uzviy bogiiq. Mehnat o‘quvchilarning boshlang‘ich

bilimlarini, mehnat tajribalarini, texnik fikrlashlarini rivojlantirishga

qaratiladi. Tarbiya jarayonida o‘quvchilarning mehnatga muhabbat,

berilgan ishga sidqidildan yondashishi ko‘zda tutilgan. Mehnat

tarbiyasi o‘quv dasturiga kiritilgan boiib, maqsad, mazmun, uslub, ish

turlari o‘qish jarayonining turli bosqichlarida bajariladi. Mehnat

darslari umumta’lim predmetlari bilan birgalikda olib boriladi.

Kar va zaif eshituvchi bolalarning mehnati maxsus darslarda

qobiliyatiga qarab bo‘linadi. Bir tomondan, aqliy mehnat bo‘lib, turli

bilimlarni o‘quvchilaming o‘zlashtirishi bo‘lsa, ikkinchi tomonidan,

zaif eshituvchi bolalarning ta’limini yosh bosqichlariga qarab tashkil

qilishdir. Shular qatorida tashkilotlarda ishlash, mahsulot tayyorlashga

rahbarlik o‘qituvchi tomonidan to‘g‘ri olib borilishi lozim.

Kar va zaif eshituvchi bolalar mehnatga turli shakllarda

o‘rgatiladi, eng asosiylaridan biri dars hisoblanadi. Shu bilan birga,

korxonalarga ekskursiyalar uyushtiriladi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan

bolalarning umumiy mehnati turli-tumanligi, xalq uchun kerakli

faoliyat bilan shug‘ullanishi, sinf hayotida faol qatnashuvidan iborat.

U maishiy korxonalarda ishlashga boiinadi.

Maishiy mehnat oddiy mehnat turi boiib, unga hamma

o‘quvchilar jalb etiladi. Har doim maishiy xizmat bilan shug‘ullanish,

o‘quvchilaming maxsus o‘quv-tarbiya muassasalarida olib boriladi. U

o‘quvchilar uchun ham uy, ham maktab hisoblanadi. Maishiy xizmat

eshitishida nuqsoni boMgan bolalar uchun xos va katta ahamiyatga

ega. U o‘quvchilarda buyumlarni ehtiyotkorlik bilan ishlatish, birbiriga

yordam berish, berilgan ishni sidqidildan bajarish xususiyatlarini shakllantiradi.Maishiy xizmat kar va zaif eshituvchi bolalar uchun qimmatli

hisoblanadi. Chunki u har doim tirishqoqlikni tarbiyalaydi. Kar va zaif

eshituvchi maktab o‘quvchilarida maishiy xizmat o‘z-o‘ziga xizmat

qilish va mehnat darslarida olib boriladi. 0 ‘z-o‘ziga xizmat qilish

ishlariga quyidagilar kiradi: - shaxsiy gigiyena, kiyimlami toza tutish, xonalarni yig‘ ishtirish, ovqat tayyorlash, idish-tovoqlarni yuvish, o‘ziga kerak boigan

narsalarni tayyorlash va ta’mirlash. 0 ‘z-o‘ziga xizmat qilish quyidagi sanitariya-gigiyena rejimiga rioya qilishni o‘z ichiga oladi: sinfning, kabinet va mehnat

xonalarining ozodaligini saqlash, o‘simliklarni parvarish qilish, jonli

burchakdagi hayvonlami parvarishlash. 0 ‘z-o‘ziga mehnat qilish q o i

mehnati yoki mexanizmlashgan, oson va qiyin, individual yoki guruhli

boiishi mumkin. Mehnat qilish ko‘nikmalari do‘stlariga, katta sinf

o‘quvchilari va surdopedagogga taqlid qilish bilan o‘zlashtiriladi.

Muhimi tarbiyalanuvchining qilgan ishi haqida gapirib berishdir.

Kar va zaif eshituvchi bolalaming o‘z-o‘ziga xizmat qilishi mehnat

darsidan tashqari mashg‘ulotlarda kengaytiriladi va boyitiladi. Bu

mashg‘ulotlarda o‘quvchilami ovqat qilish, idish-tovoqlarni toza

tutish, kiyimlami ozoda tutish va boshqa mehnat turlari bilan

tanishtiriladi. Agar maishiy xizmat butun maktab faoliyatini o‘z ichiga

olib, o‘quvchilar o‘z-o‘zini boshqarishsa, katta tarbiyaviy ahamiyatga

ega boiadi. Kar va zaif eshituvchi bolalaming o‘z-o‘ziga xizmat

qilishining asosiy shakllaridan biri navbatchilikdir. U maktabinternatda

intizomni ushlab turishga, o‘quvchilarning mustaqil,

intizomli boiishiga yordam beradi. Maktab-intemat bo‘yicha

navbatchilar maktab qoidasiga rioya qilib, o‘quvchilarning tashqi

ko‘rinishi hamda maktab jihozlari sarishtaligini nazorat qiladilar. Odatda, navbatchilar maktab, sinf, intemat, guruhlar bo‘yicha belgilanadilar. Kar va zaif eshituvchi bolalaming navbatchilik vaqtidagi bilim va ko‘nikmalari boshqa qiyin shakldagi mehnat orqali mustahkamlanadi. Bular - shanbalik va yakshanbalikiarda maktab hududini tozalashdir. Kar va zaif eshituvchi bolalaming korxonaiarda

qiladigan mehnati xalq iste’mol mollarini tayyorlashdan iborat. Korxona mehnati o‘quvchilarning har tomonlama rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. U o'quvchilarning amaliy tajribasini oshiradi, texnik maiumotlarini kengaytiradi, bilim iami chuqur o‘zlashtirishga yordam beradi. Shu bilan birga, korxona mehnati o‘quvchilarda intizomni, tirishqoqlikni, asrash-avaylash sifatlarini takomillashtiradi. Kar va zaif eshituvchi bolalarning korxona mehnati mehnat ta’limining bo‘linmas qismidir. Umummehnat, umumtexnik va maxsus tayyorgarlikda keng qo‘llaniladigan korxona mehnati

o‘quvchilami mehnati jarayonining bo‘g‘inlari bilan tanishtiradi. Korxona mehnati jarayonini tahlil qilishga o'rgatadi va eshitadiganlar bilan muloqotda boMishni ko‘zda tutadi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan

o‘quvchilarning ijtimoiy o‘sishi uchun maxsus maktablaming o‘quv rejasiga 2-sinfdan 1-11-sinfgacha jamoa va korxona mehnati majburiy

kiritilgan. Jamoa va korxona mehnati mazmuni jihatidan turlicha

bo`lib, u maktab jamoasiga atrofdagi odamlarga, korxonalarga,

muassasalarga foyda keltiruvchi mehnat turlariga bo‘linadi. Jamoa va

korxona mehnatini tashkil qilishda maxsus maktablaming moddiytexnika

bazasidan, o‘quv korxona tashkilotlaridan, zavod va fabrikalardan foydalaniladi. Mehnatning keng tarqalgan turi bu korxonalarning ayrim buyurtmalarini bajarishdan iborat. Buning uchun maktab mehnat xonalarida o‘quvchilarga mos ish tanlab olinadi, qo‘l va stanok mehnati texnologiyasi o‘rganiladi. Mahsulotning

sifati, buyurtmani ishlab chiqish muddati rejalashtiriladi. Eshitishida nuqsoni boMgan o‘quvchilaming jamoa va korxona mehnati amaliyoti shuni isbotlaydiki, haq toMovchi mehnat bilan tekin mehnat uzviy bog`liq boMib, o‘quvchilaming pullari jamoa hamda shaxsiy talablarga ishlatiladi. Eshitishida nuqsoni boMgan bolalarni shaxsiy va jamoa foydali mehnatiga jalb qilish ularni jamoaga kerakligini his qilishga o‘rgatadi. Mehnat jarayonida o‘quvchilar hayotni yaxshi tushunadilar.