O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkеnt davlat pеdagogika univеrsitеti

Eslatma:  Namuna  tariqasida  keltirilgan  ushbu  darsning  texnologik  xaritasidan 
foydalangan holda o‘qituvchi  ijodiy yondoshgan holda uni boshqa darslar uchun ham tuzish 
tavsiya etiladi. Boshqa darslarda ―Dars jarayoni va texnologiyasi‖da 1 – bosqichdan keyin ―Uy 
vazifalari n tekshirish‖ bosqichi qo‘shiladi. 
1-Ilova (1-soat) 
Dars  
borishi 
1.O‘quvchilarni taqvimning yaratilish tarixi bilan tanishtirish. 
2.Bolalarni kundalik hayotida taqvimdan foydalanishga 
o‘rgatish. 
3.Masalalar yechish orqali bolalar bilimini oshirish. 

---

 
82 
4.Og‘zaki hisoblash. 
5.O‘quvchilarning qiziqishini rivojlantirish. 
 
1.Tarixiy tasvirlar. 
2. Turli davr taqvimdari va xilma-xilligi. 
3.Nasriddin haqidagi ko‘rgazmali rasmlar 
4. Misollar  
    
Ko‘rgazmalar,  
Suhbat, hikoya. 
 
1 Tashkiliy qism 
-O‘qituvchi hikoyasi 
Vaqt o‘lchovlarini insonlar, quyosh, oy va yulduzlarni kuzatish 
orqali erishadi. 
 
 
I.  Qadimda  odamlar  kun  va  tunlarni  hamda  yilning  davriy  o‘zgarishlarini 
anglay  boshlaganlar. Ular hali bu hodisalarni tushuna olmasalarda biroq ularning 
yordamida  vaqtni  o‘lchadilar.  Vaqtning  dastlabki  birliklari  vujudga  keldi  -  bu 
sutka  (  kecha  va  kunduz),  yildir.  Yilning  takrorlanishi  oldiniga  unchalik  aniq 
bo‘lmagan.  Masalan,  qadimda  YMisrliklar  Nil  daryosining  yo‘nalishiga  qarab 
yilning vaqt oraligini hisoblaganlar. Keyinchalik ular Nil daryosi oqimida ufqdagi 
yorqin  Sirius  yulduzi  nurining  yuzaga  kelishi  bilan  bog‘lab  anglaganlar. 
YMisrliklar birinchi bo‘lib taqvimni muvaffaqqiyatli yaratdilar. Oldin ular yilni 12 
oyga bo‘lib har oyni 30 kunga bo‘lishdi. Keyinchalik ular yil juda qisqa ekanligini 
sezdilar. Sirius yulduzining ufqda chiqishi 5 kunga kechikdi. 
O‘z  xudolari  Geb,  uning  rafiqasi  Nut,  ularning  bolalariga  atab  5  kunni 
bayram  qilib  belgilashdi.  Sirius  yulduzi  harakati  kamroq  kechika  boshladi,  lekin 
baribir  4  yilda  bir  kun  ortib  qoladigan  bo‘ldi.  Bundan  2000  yil  oldinroq  (238 
yildan bizning asrimizgacha) shox Ptolemey xudoga sig‘inadiganlar sha‘ni uchun 
4 yilda bir marta yana bitta bayramni nishonlashni buyurdi. 

---

 
83 
Misrliklar  taqvimi  muvaffaqiyatli  bo‘lib,  haqiqiy  taqvimdan  128  yilda  bir 
kunga  farq  qiladi.  Bu  taqvim  boshqa  xalqlar  uchun  namuna  bo‘lib  qoldi. 
Eramizdan  avvalgi  46  yillarda  Imperator  Yuliy  Sezar  qadimgi  Rimda  shunday 
taqvim yaratdi. Yulian taqvimi bo‘yicha yil 365 sutkani o‘z ichiga qamrab oladi. 
Har 4 yil kabisa yili hisoblanadi. U ichiga 365 kun va tunni qamrab oladi. O‘sha 
vaqtda  hisobdagi  xato  shuni  ko‘rsatadiki,  128  yil    10  kungacha  farq  qildi.  Bu 
taqvimni XVI asrgacha qullangan. 
Keyingi taqvim 1582 yil Rim papasi Grigoriy XIII tomonidan yaratilgan. Bu 
Grigoryan taqvimi deb nomlangan yuqoridagi 10 kunlik xatoni tuzatish uchun  
1582 yil 4 oktabr birdaniga 15 oktabr deb hisoblandi. 
XX asrgacha Rossiyada Grigoryan taqvimi irim qilib qabul qilinmagan. Shu 
vaqtda eski va yangi stillar bo‘yicha 13 kun farq qilgan yangi stil kirg‘izish uchun 
1918yil 2 fevralini 15 fevraldan boshlaganlar. 
XI asrda yashagan O‘rta Osiyolik buyuk alloma Umar Hayyom yuqoridagi 
taqvimlardan  aniqroq  o‘zgacha  taqvim  yaratgan  bo‘lib,  biroq  u  amalda 
ishlatilmagan.  Keyingi  10  yilliklarda  har  xil  taqvimlar  ishlab  chiqishga  harakat 
qilindi, biroq turli xil sabablarga ko‘ra bular qabul qilinmagan. 
II.  O‘qituvchi  hikoyani  tugatgach  ko‘rgazmali  taqvimdan  qanday 
foydalanishni tushuntiradi.  
III. Masalalar yechish: 
1.Bir yilda necha oy bor? 
30 kundan iborat bo‘lgan oylarni yozing. 
31 kundan iborat bo‘lgan oylarni yozing. 
Bundan boshqa yana oy qoldimi? 
Fevral oyida necha kun bor? 
2. 31 kundan iborat bo‘lgan ketma-ket keladigan oylar bormi?. 
3.  1969  yilda  necha  kun  bor?.  Buni  sanamay  qanday  aniqlash  mumkin? 
Kabisa  yilida  necha  kun  bor?.  Bir  asrda  necha  marta  kabisa  yili  keladi?.  XXI 
asrning birinchi - 5 kabisa yilini ifodalab bering. 

---

 
84 
4.  Maktabda  o‘qish  qaysi  kundan  boshlanadi?.Ta‘til  vaqti  qaysi  oylarga 
to‘g‘ri keladi?. 
5. Dekabr, yanvar, fevral - qish fasli, 
mart, aprel, may - bahor fasli, 
iyun, iyul, avgust - yoz fasli, 
sentabr, oktabr, noyabr - kuz fasli. 
Qish, bahor,yoz, kuz oddiy va kabisa yillarida qancha kunga cho‘ziladi. 
6. Qaysi oy va kun keldi, agar yilning boshidan : 
a) to‘rt oy o‘tdi, b) besh oy va 10 kun, v) 87 kun, g) 173 kun, d) 225 kun, 
ye) 301 kun, oddiy va kabisa yillarini qaraymiz. 
IV . Og‘zaki hisoblash: 
Bolalar,  hozir  biz  birgalikda  og‘zaki  hisoblashga  doir  bir  qancha  misollar 
yechamiz. 
1. a + v yig‘indisini turli xil usullarda hisoblanganlar. 
A) a = 8, v = 9, g) a =2000 v = 1000  
B) a =10, v = 15, d) a = 5700, v = 300, 
V) a =120, v = 100, ye) a = 10 000, v = 9999 
2. a - v ayirmani hisoblang: 
a) a = 50, v =3 ,         g) a = 762 , v =62  
b) a = 43, v = 7,        v) a =81, v = 18,  
 
V.  Bolalar  endi  biz  Nasriddin  olib  kelgan  topshiriqni  yechishga  harakat 
qilamiz. 
Juda  qiziqarli  taqvim  tizimini  birinchi  bo‘lib  taklif  qilgan  O‘rta  Osiyolik 
matematik va shoir ismini aniqlang?. U qaysi asrda yashagan?. 
Uy vazifasini doskadan yozib olinglar. 
Bolalar,  mana  bugungi  darsda  sizlar  taqvimning  yaratilish  tarixi  haqida 
ma‘lumotga  ega  bo‘ldingiz.  O‘rta  Osiyolik  matematik  olim  Umar  Hayyom  bilan 
tanishdingizlar, Sizlarga uning bitta ruboiysini aytib beraman. 

---

 
85 
Dilim ilmlardan maxrum bo‘lmabdi, 
Bir sir qolmabdiki, mavhum bo‘lmabdi, 
Tunu kun o‘yladim yetmish ikki yil, 
       Oxiri angladim, hech narsa ma‘lum bo‘lmabdi.