O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

2. Pedagogik tajriba – sinov ishlari va ularning natijalari tahlili
 
Samaradorlikni baholashning miqdoriy mezonlarini tanlash.
Turli metodlar 
va vositalarni ta‘limga joriy qilish samaradorligini baholash muammosi S.I. 
Arxangelskiy, V. P. Bespalko, V. M. Blinov, V. M. Vergasov, I. V. Kuzmina, V. I. 
Mixiyev, A.g. Molibog, Y. F. Chubuk, L. M. Fredman va boshqa ko‗plab 
olimlarning ilmiy tadqiqot ishlarida qarab chiqilgan. Ilmiy pedagogik adabiyotlarni 
tahlil qilish shuni ko‗rsatmoqdaki, bugungi kunda o‗qitish metodlari va 
vositalarining samaradorligini baholashning quyidagi miqdoriy mezonlari keng 
tarqalgan: o‗zlashtirish natijalari bo‗yicha, bilimlarning mustahkamligi bo‗yicha, 
sarflanadigan o‗quv vaqti bo‗yicha va hakazo. 
O‗zlashtirish darajalari mezonlari orasida eng keng tarqalgani o‗quvchilar 
bilimini baholar va to‗g‗ri javoblar soni bo‗yicha baholash hisoblanadi va u 
quyidagicha aniqlanadi. 



N
i
i
b
N
b
1
,
1



N
i
i
X
N
m
1
,
1
(3.1) 
bu yerda:
N
-sinfdagi o‗quvchilar soni;
b
i
-i
chi o‗quvchining ballari;
X
i
-i
chi o‗quvchining to‗g‗ri javoblari soni. 
Odatda o‗rtacha ballning miqdori (to‗g‗ri javoblarning o‗rtacha soni) o‗rtacha 
qiymatga nisbatan ballarning turli xilligini (to‗g‗ri javoblar soni) xarakterlovchi 
dispersiya kattaligi bilan to‗ldiriladi. 
1
)
(
1
2
2





N
b
b
N
i
i

,
1
)
(
1
2
2





N
m
X
N
i
x
i
i

, (3.2) 
bu yerda: 
b
-sinfdagi o‗rtacha ball;
m
xi
-sinfdagi o‗quvchilar to‗g‗ri
javoblarining o‗rtacha soni. 
Nazorat va tajriba-sinov sinflaridagi o‗rtacha ko‗rsatkichlar orasidagi farqni 
aniqlash maqsadida ishonchli ehtimollik-
á
miqdori beriladi va ishonchlilik
(intervalining yarim kengligi) chegarasi quyidagicha anqlanadi. 
,
i
b
K
b



,
i
i
x
x
K
m



(3.3) 

---

67 
bu yerda:
K
-ishonchli ehtimollik;
á
-ga va sinfdagi o‗quvchilar soni;
N
-ga bog‗liq bo‗lgan yordamchi koeffitsiyent.
Nazorat va tajriba-sinov sinflaridagi o‗rtacha ko‗rsatkichlarnining farqi 
muhim ahamiyatga ega bo‗lib (qachonki ishonchlilik intervallari qoplanmasa), 
o‗qitishning yangi metodlari va vositalariga bog‗liq deb hisoblanadi. Nazorat va 
tajriba-sinov sinflardagi o‗rtacha ko‗rsatkichlarni (ballarni, to‗g‗ri javoblar sonini) 
taqqoslash o‗quvchilarning bilimlari darajasidagi o‗zgarishlar haqida miqdoriy 
ko‗rsatkichlar olish imkonini beradi: 
;
m
m
m
н
э
b
K



;
н
э
b
b
b
K

;
н
э
K




;
н
э
m
m
m
K

(3.4) 
bu yerda: 
K
v
va 
K
t
– samaradorlik koeffitsiyentlari;
v
e
, t
e
, v
n
, t
n
-mos holda tajriba-sinov va nazorat sinflardagi to‗g‗ri 
javoblarning o‗rtacha ballari va o‗rtacha soni (miqdori). 
Ma‘lumki o‗zlashtirilgan bilimning mustahkamligini belgilangan vaqt 
oraliqlarida nazorat va tajriba-sinov sinflarda o‗tkaziladigan, qaytariluvchi (bir 
necha marta) sinovlarda o‗rtacha ko‗rsatkichlarni taqqoslash (ballarni, to‗g‗ri 
javoblar sonini va x.k.) orqali baholash mumkin. Dastlabki va keyingi sinovlarning 
natijalari bir xil bo‗lganda musathkamlik mezoni (4) ifoda bilan aniqlanadi. 
Mashg‗ulotlarning qat‘iy reglamentini va rejalashtirilishini hisobga olgan 
holda o‗qitishning yangi metodlari va vositalarini joriy qilishda dasturning 
bo‗limlari va mavzularini bayon qilishga o‗quv vaqti sarfining qisqarishini
baholash mashg‗ulotlarning axborotliligini oshirish orqali baholanishi mumkin. 
н
э
ахб
И
И
К

, (3.5) 
bu yerda: 
I
e
va 
I
n
– mos holda yangi va an‘anaviy metodlar va vositalar 
yordamida mashg‗ulotlarda o‗quvchilarga taqdim qilingan axborot hajmi. 
Ushbu tadqiqotda mehnat ta‘limi optimallashtirilganlashtirilgan mazmunini 
tanlash va joriy qilishning nisbiy samaradorligini aniqlashda o‗quvchilarning qabul 

---

68 
qilish, o‗zlashtirish, esda saqlash (eslab qolish) mustahkamligi samaradorligi 
koeffitsiyentlari bilan aniqlanadi. 
;
н
э
с
т
т
K
кк

;
,
,
н
э
с
т
т
K
ў

;
,
,
,
,
н
э
с
т
т
K
см

(3.6) 
bu yerda: 
см
ў
кк
с
с
с
К
К
К
,
,
- amaliy mashg‗ulotlarida konsturuksiyalash va 
modellashtirish bilan bog‗liq bo‗lgan qabul qilish, o‗zlashtirish va esda saqlash 
(eslab qolish) mustahkamligining nisbiy samaradorligi koeffitsiyentlari
;
,
,
,
,
,
э
э
э
т
т
т
va 
,
,
,
,
,
н
н
н
т
т
т
- nazoratning turli bosqichlarida (nazariy 
darslaridan keyin, amaliy mashg‗ulotidan keyin va 3 oydan so‗ng) tajriba-sinov va 
nazorat sinflaridagi to‗g‗ri javoblarning o‗rtacha miqdori (soni).
Imitatsion model qurilmalarini ta‘limga joriy qilish tufayli sinflardagi to‗g‗ri 
javoblarning o‗rtacha qiymatlari yoyilish miqdorining o‗zgarishi nisbiy yoyilish 
koeffitsiyenti bilan quyidagicha aniqlanadi. 
К
К
К
н
э
ё
н
э
р
н
э
ё
,
;
;
,
,
,
,
,
,
,
,
,









(3.7) 
bu yerda 
,
,
,
,
,
э
э
э



va 
,
,
,
,
,
н
н
н



- tajriba-sinov va nazorat sinflarida 
laboratoriya amaliy mashg‗ulotlaridan keyin va uch oydan so‗ng to‗g‗ri javoblar 
sonining o‗rtacha kvadratli chetlanishi. 
Bunda o‗zlashtirish, o‗quv materialini to‗liq, qisman (asosan) va past 
o‗zlashtirgan o‗quvchilar sonining o‗zgarishi bo‗yicha baholanadi. Nazorat 
testlarining 9-10 ta savollariga to‗g‗ri javob bergan o‗quvchilar to‗liq 
o‗zlashtirgan, 7-8 ta savollarga javob bergan o‗quvchilar asosan o‗zlashtirgan, 5-
6 ta savollarga to‗g‗ri javob bergan o‗quvchilar qisman o‗zlashtirgan, 4 ta va 
undan kam savollarga to‗g‗ri javob bergan o‗quvchilar esa bo‗sh o‗zlashtirgan deb 
hisoblandi. Bunda o‗qitishning oxirgi natijasi sifatida o‗quv materialini 
o‗rganilganidan uch oy o‗tgandan so‗ngi nazorat natijalari olindi. O‗zlashtirish 
samaradorligi koeffitsiyentlari (3.6) formula bo‗yicha aniqlandi.

---

69