O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Jinsiy sistemasi.
Nematodalar odatda ayrim jinsli bo‘lib, jinsiy dimorfizm yaxshi 
rivojlangan. Jinsiy sistemasi tana bo‘shlig‘ida joylashgan uzun naychadan iborat. Urg‘ochisining 
jinsiy organlari juft, erkaginiki toq (bitta) bo‘ladi (64-rasm). Urg‘ochisi jinsiy sistemasi 
naylarining ingichka uchki qismi tuxumdon, undan keyingi qismi tuxum yo‘li deyiladi. 
Tuxumdonda hosil bo‘lgan tuxumlar tuxum yo‘lida urug‘lib, xaltaga o‘xshab kengaygan 2 ta 
bachadonga o‘tadi. Bachadonlar qo‘ shilib, jinsiy qinni hosil qiladi. Jinsiy qin jinsiy teshik bilan 
tashqariga ochiladi. 
Erkagi jinsiy sistemasining ingichka uchki qismi urug‘don, undan keyingi qismi biroz 
yo‘g‘onlashib urug‘ yo‘lini hosil qiladi. Urug‘ yo‘li kalta va keng nay - urug‘ pufagiga ochiladi. 
Urug‘ pufagida urug‘ to‘planadi. Urug‘ pufagi birmuncha tor va muskulli urug‘ to‘kuvchi nayga 
ochiladi. Bu nay orqa ichakning keyingi qis-miga tutashgan. Kloakaga ichida kutikulyar 
spikulalar bo‘lgan juft kuyikish qopchasi ham ochiladi. Spikulalar nematodalarning 
urug‘lanishida jinsiy qinni kengaytirish vazifasini o‘taydi. Ko‘ pchilik nematodalar erkagi anal 
teshigi atrofida yupqa parda - 
bursa
hosil bo‘ladi. Bursa erkak nematodalarni urg‘ochisi ustida 
ushlab turish vazifasini bajaradi. Nematodalar urug‘ hujayrasining xivchini bo‘lmaydi. Urug‘ 

---

hujayra kalta soxta oyoq hosil qilish xususiyatiga ega bo‘ladi. Tuxum hujayra ona organizmida 
urug‘lanadi. Ayrim turlari (rishta) tirik tug‘adi. 
Rivojlanishi.
Ko‘pchilik turlarining hayot siklida nasl almashinish kuzatilmaydi. Faqat 
ayrim vakillarida (masalan, baqa o‘pkasi paraziti (Rhabdias bufonis)fla geterogoniya kuzatiladi. 
Yetilgan tuxum yoki lichinka tashqi muhitga chiqadi va undan yana organizmga tushadi. Ayrim 
nematodalarning tuxumi oraliq xo‘jayinda rivojlanadi. Tuxum hujayra to‘liq, lekin bir oz notekis 
maydalanadi. 
Tuxumdan chiqqan lichinka voyaga yetgan nematodaga o‘xshash bo‘ladi, uning bundan 
keyingi rivojlanishi o‘zgarishsiz, lekin tullash orqali boradi. 
Nematodalar tanasidagi hujayralar soni doimiy bo‘lishi bilan boshqa chuvalchanglardan 
farq qiladi. Masalan, askaridaning jinsiy sistemasi 162, markaziy nerv sistemasi 149 hujayradan 
iborat. Nematodalarda yangi hujayralar hosil bo‘lishi jarayoni ular lichinkasi rivojlanishining 
dastlabki davrlarida to‘xtaydi, shundan so‘ng hujayralar soni umr boyi doimiy bo‘lib qoladi. Bu 
xususiyat faqat nematodalar va og‘izaylangichlilar uchun xos bo‘ladi.