O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Haqiqiy to‟garak chuvalchanglar 
(Nematoda)
 sinfi 
Nematodalar turli xil muhitda yashashga moslashgan bir necha o‘n ming turlarni o‘z 
ichiga oladi. Ularni deyarli barcha suv havzalarida va tuproqda uchratish mumkin. Ular tuproq 
biotsenozida ko‘p hujayrali organizmlarning asosiy qismini tashkil etadi. Tuproqdagi har qanday 
chirish jarayoni ular ishtirokisiz o‘tmaydi. Bir qancha turlari odam, hayvonlar va o‘simliklarda 
parazitlik qiladi.
 
Tashqi tuzilishi.
Duksimon tanasining oldingi va keyingi uchi ingichkalashgan, ko‘ 
ndalang kesimi to‘garak shaklda. Tanasi oldingi uchida og‘iz teshigi, keyingi uchiga yaqin joyda 
anal teshigi joylashgan. Tanasining anal teshigidan keyingi qismi dum, anal teshigi joylashgan 
tomoni qorin deb ataladi. Jinsiy va ayirish sistemasi teshiklari ham qorin tomondan tashqariga 
ochiladi. Nematodalar tanasi sirtdan ko‘p qavatli kutikula bilan qoplangan. Kutikula nematoda 
tanasini mexanik ta‘sir va zaharli moddalardan himoya qiladi. Bundan tashqari kutikula ichki bo‘ 
shliq turgori orqali somatik muskullar uchun tayanch vazifasini ham bajaradi. Kutikula ostida 
joylashgan gipoderma birlamchi lichinka epiteliysi hujayralarining qo‘shilib ketishidan hosil 
bo‘ldi. Nematodalar tanasining ikki yon, orqa va qorin tomoni boylab to‘rtta boylama chiziq 
o‘tadi. Gipodermada ana shu chiziklarga mos keladigan to‘rtta yo‘g‘onlashuv hamda ular ostida 
boylama muskullar joylashgan. Gipoderma valiklari muskul qavatini to‘rt bo‘lakka bo‘lgan. 
Orqa va qorin muskullar yordamida nematoda tanasini dorzoventral bukib, yon tomonida 
harakatlanadi. 
Muskul hujayralari ancha uzun (ot askaridasida 0,5 sm) bo‘ladi. Kutikula, gipoderma va 
muskul qavatlari birgalikda teri-muskul xaltasini hosil qiladi (62-rasm). Xalta tana bo‘shlig‘ini 
o‘rab turadi. Tana bo‘shlig‘i tayanch funksiyasi bilan birga moddalar almashinuvida ham muhim 
ahamiyatga ega. U orqali moddalar ichakdan muskullar va boshqa organlarga o‘tadi, moddalar 
almashuvi oxirgi mahsulotlari chiqarib tashlanadi. Nematodalarning kiprikli hujayralari 
bo‘lmaydi, hatto spermatozoidlari ham xivchinsiz bo‘ladi.