O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Yassi chuvalchanglar filogeniyasi. 
Yassi chuvalchanglar orasida ichaksiz kiprikli 
chuvalchanglar eng sodda tuzilgan. Kipriklilar gipotetik planulasimon bo‘shliqichlilardan kelib 
chiqqan. 
Ichaksizlardan 
to‘g‘ri 
ichaklilar 
kelib 
chiqqan 
bo‘lishi 
kerak. 
Yassi 
chuvalchanglarning boshqa hamma guruxlari filogenetik jihatdan to‘g‘ri ichaklilar bilan 
boglangan. Hozirgi parazit yassi chuvalchanglar filogenetik jihatdan to‘g‘ri ichaklilarning 
ajdodlari bilan bog‘langan. Qadimgi to‘g‘ri ichaklilar evolyutsiyasi uch yo‘nalishda borgan. 
Ularning biridan hozirgi to‘g‘ri ichaklilar, qolgan ikkitasidan parazit yassi chuvalchanglar kelib 
chiqqan. 
Erkin yashovchi hayvonlarning parazitlikka o‘tishi bir necha yo‘ldan borgan bo‘lishi 
mumkin. Bu jihatdan kvartirantlik deb ataladigan simbiotik munosabat diqqatga sazovor. 
Kvartirantlikda hayvonlardan kichikrog‘i yirikrog‘i tanasidan pana joy sifatida foydalangan. 
Hozirgi monogeniyalarni kiprikli chuvalchanglarga o‘xshaydigan ajdodi ana shunday kvartirant 
bo‘lgan. Ular baliqlar jabrasi, terisi yoki suzgichlariga yopishib olib, dastlab yuqoridan 
tushadigan mayda organizmlar yoki baliq tanasidan ajraladigan shilimshiq modda bilan 
oziqlangan; keyinchalik xo‘jayini qoni va tanasi to‘ qimalari bilan oziqlanishga o‘ tib, 
parazitga aylangan. 
Ayrim hollarda ektoparazitlik ichki parazitlikning paydo bo‘lishiga olib kelishi ham 
mumkin. Bu jarayonni tushuntirishda baqa so‘rg‘ichlisini misol keltirish mumkin. Hozirgi 
monogeniyalar orasida ham baliqlarning og‘iz bo‘shlig‘i, halqumi va qizil o‘ngachida parazitlik 
qiladigan turlari bor. Ehtimol, evolyutsiya davomida dastlab jabralarda parazitlik qilgan hayvon 
asta-sekin og‘iz bo‘ shlig‘i orqali ichak bo‘shlig‘ida parazitlik qilishga o‘tgan bo‘lishi mumkin. 
Ana shu yo‘l bilan qadimgi monogeniyalardan tasmasimonlar va sestodsimonlar kelib chiqqan. 
Endoparazit hayot kechirishga o‘tish hayvon tuzilishining yanada soddalashuvi, ya‘ni ichak va 
sezgi 
a‘zolarining 
yo‘qolishiga, 
jinsiy 
organlarning 
yanada 
kuchliroq 
rivojlanib, 
serpushtlikning ortishiga sabab bo‘ lgan. Individlar sonining ortishi, ba‘zan pedagenezning 
paydo bo‘ lishi bilan bog‘liq (exinokokk, miya qurti). Evolyutsiya davomida ayrim 
sestodsimonlarning oraliq xo‘jayini paydo bo‘lgan. Ektoparazitlarning tarqalishida oraliq 
xo‘jayin katta ahamiyatga ega emas. Shuning uchun ularning hayot siklida oraliq xo‘jayin 
bo‘lmaydi. 
So‘rg‘ichlilar evolyutsiyasi simbiotik munosabatlar bilan bog‘liq bo‘lsa-da, tasmasimon 
chuvalchanglarga nisbatan boshqacha borgan. Hozirgi so‘rg‘ichlilar hayot sikli mollyuskalar 
bilan bog‘likligi nazarda tutiladigan bo‘ lsa, ularning evolyutsiyasi qadimgi erkin yashovchi 
kipriklilarning mollyuskalar bilan simbiotik munosabatlariga borib taqaladi. So‘rg‘ichlilarning 
to‘g‘ri ichakli kipriklilarga o‘xshash lichinkasi suv tubidagi toshlar ostida yashagan yoki 
mollyuskalar chig‘anog‘idan pana joy sifatida foydalangan. Chuvalchang chig‘anoqdan jabra 
bo‘shlig‘iga kvartirantlikka, asta-sekin mustaqil oziqlanishdan parazit yashashga o‘ tgan. Ilgari 
xo‘ jayin tanasidan chiqib, tashqi muhitda voyaga yetadigan parazit, endi undan chiqmasdan 
ko‘payishga va rivojlanishga o‘tadi; parazit hayoti geterogeniya xususiyatiga, ya‘ni, ikki xil 
10