O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomli toshkent davlat pedagogika universiteti sh. A. Do‘stmuhamedova, X. A. Tillashayxova

Nemis olimi E.Shpranger (1882-1963) shaxs tiplarini quyidagicha 
ta’riflagan;
1. Nazariy shaxs - bular muammolarga, savollarga javob 
izlash va baxs munozaralarga, tushuntirish, aloqalarni 
o‘rnatish, nazariyalashga extirosi baland insonlar. Eng tabiiy 
va sof shaklda "hayotning bu shakli" tufayli faoliyat 
yuritadigan professor-o‘qituvchilarda aks ettirilgan. 
Kattalik
kasb egasi bo‘lishi undagi yutuqlar, oila qurish, ijtimoiy iqtisodiy mustaqillik va 
ma’suliyat 
11-15 yosh
jinsiy yetilishning boshlanishi o‘zligini individualligini topish 
3yosh
o‘zini anglash “Men” tushunchasini paydo bo‘lishi

---

210 
2. Iqtisodiy shaxs -barcha hayotiy aloqalarda birinchi navbatda foyda keltiradigan 
inson turi. Bu "amaliy odam", uning harakatlarining ma’nosi faoliyatning o‘zi 
emas, balki uning foydali ta’siri. U uchun hamma narsa hayotni saqlab qolish, 
hayot uchun kurash va hayotining eng yaxshi usuli bo‘ladi. Iqtisodiy inson uchun 
bilimning qiymati o‘zi, jamoasi, insoniyatga foyda keltiradigan narsalarni bilishga 
qaratilgan.
3. Estetik inson- uyg‘unlik, go‘zallik istagi bilan ajralib turadi. Olamni qalb 
go‘zalligida ko‘rish va tabiatga bo‘lgan yaxshi munosabatdagi insonlar. Ushbu 
turdagi odamlarni turli lavozimlarda ko‘rish mumkin. Misol uchun, ular uchun ruh, 
tabiat yoki san’at asarlarining eng muhim go‘zalligi ular uchun estetik 
qadriyatlarni yaratishi yoki ulardan zavqlanishlari muhim sanaladi. Ularning 
orasidagi farq, ular haqiqatga qanday munosabatda bo‘lishlari, ya’ni ular haqiqiy 
yoki idealistlar ekanligi bilan bog‘liq. Realistlar o‘zlarining dastlabki bergan 
taassurotlarini sezadilar. Idealistlar o‘zlarining estetik qadriyatlariga ko‘ra 
taassurotlarni qayta ishlaydilar, ular o‘zlarining ichki dunyosini yaratadilar. 
O‘zining haddan tashqari ifodasida idealistlar hissiy ekspressionistlardir, ular 
hamma narsada o‘zlarining ruhiy holatlarining aks-sadosini topadilar.
4. Ijtimoiy inson-odamlarga bo‘lgan muhabbat uchun yashaydi va harakat qiladi 
(aksincha, sevgi uchun emas, balki sevadigan odamlar uchun). Shaxslararo 
munosabatlarga ijtimoiy yo‘naltirilgan insonlar 
5. Siyosiy shaxs-haqiqiy ma’naviy qadriyatlarga asoslangan holda boshqa 
odamlarning xatti-harakatlari va niyatlarini aniqlash uchun yashaydi. Shu asosda 
Qonunchilik shakliga muvofiq turli xil siyosiy turlar ajratiladi. Lavozimni qadriyat 
sifatida bilgan insonlar 
6. Diniy inson - "ruhiy tuzilishi doimo va butunlay qadriyatlarning yuksak 
tajribasiga erishishga qaratilgan". Diniy insonlar-e’tiqodni muhim qadriyat deb 
bilgan insonlar 
Ijtimoiy hayotning mavjud sharoitlarida har bir insonni yagona ijtimoiy yaxlitlikka 
va jamiyatning o‘ziga xos tuzilishiga kiritishni talab qiladigan muammo eng 
dolzarb masala hisoblanadi. Ushbu jarayonning asosiy tushunchasi har bir 
insonning jamiyatning to‘liq a’zosi bo‘lishiga imkon beruvchi shaxsning 
ijtimoiylashuvidir. 
Shaxsni ijtimoiylashtirish-har bir shaxsning ijtimoiy tuzilishga kirish 
jarayoni bo‘lib, natijada jamiyatning tuzilishi va har bir shaxsning tuzilishida 
o‘zgarishlar yuz beradi. Bu har bir insonning ijtimoiy faolligi bilan bog‘liq.
Har 
birimizning jamiyatdagi o‘rnimiz, uning qachon va qanday sharoitlarda paydo 
bo‘lgani, jamiyatga qo‘shilib yashashimizning psixologik mexanizmlari fanning 
muhim vazifalaridan biridir. Bu jarayon psixologiyada 
ijtimoiylashuv yoki 
sotsializatsiya
deb yuritiladi. 
Demak, sotsializatsiya yoki