|
"O‘rta hayot" inqirozi qanday sabablarga ko‘ra vujudga keladi?
Ushbu inqirozning paydo bo‘lishiga ta’sir qiluvchi asosiy ijtimoiy omillar o‘ttiz
yoshlik inqiroz bilan bir xil, ammo ular ochiq va keskin harakat qilishadi. Ularning
ahamiyati faqat ularning darajasini o‘zgartiradi.
40 yildan keyin ish topish yoki, jamoat ongida, chiroyli inson bo’lish yoshligiga
qaraganda ancha murakkabroq bo‘lgan "yoshlik sig‘imi"ning oqibatlari birinchi
o‘rinda turadi.
Inqirozning paydo bo‘lishiga ta’sir qiluvchi keyingi ijtimoiy omil
keksalikning salbiy stereotipidir. Inson o‘zining keksaligi haqida o‘ylashni
boshlaydi va salbiy stereotipga asoslanib, uni og‘ir va qayg‘uli deb biladi.
Inqirozni
kuchaytiradi. Jamiyatimizda har qanday hayotiy o‘zgarishlarga salbiy munosabatda
bo‘lish va barqarorlikni baxtning zarur sharti sifatida qabul qilish lozim.
Mamlakatimizda ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarni inson boshdan
kechirishda salbiy tajribaga ega bo‘lsa bunday tajribani boshdan kechirish
ko‘pchilik uchun o‘zgarish qo‘rquvini hosil qiladi: inson butun kuchi bilan
barqarorlikni saqlab qolishga harakat qiladi. Shu bilan birga, u o‘z hayotini
o‘zgartirish istagini bildirishi mumkin, noaniqlik va har qanday harakatni amalga
oshirish zarurati yanada qo‘rqitadi. Odatda, inson bu qo‘rquvning mavjudligini tan
olmaydi, ko‘pincha u hech narsani butunlay ob’ektiv holatlarda o‘zgartira olmaydi.
Inqirozga ta’sir qiluvchi keyingi ijtimoiy stereotip – baxtli hayotning
mutlaqo moddiy va ijtimoiy jihatdan muvaffaqiyatli ekanligiga ishonishdir.
Shuning uchun moddiy farovonlik va yuqori ijtimoiy maqomga ega bo‘lgan
ko‘pchilik odamlar avtomatik ravishda baxt va hayotdan qoniqish hissini kutishadi.
180
Insonning professional shakllanishi qanchalik muvaffaqiyatli va uning professional
faoliyati uchun zarur bo‘lgan fazilatlarga ega bo‘lsa uning jamiyatda rivojlanishiga
hissa qo‘shadi.
Inqirozning paydo bo‘lishini belgilovchi keyingi ijtimoiy omil — ijtimoiy
rollarning hayotining birinchi yarmida-oilaviy va kasbiy sohalarda faol rivojlanish
zaruriyatidir. Ular o‘zlashtirilganda, inson o‘zi amalga oshirgan rollarsiz o‘zi
nimani anglatishini o‘ylab ko‘rish imkoniga ega bo‘ladi, o‘z-o‘zidan yangi
ko‘rinishga ega bo‘lish imkoniyati mavjud bo‘ladi.
40-50 yil ichida inson psixologik jihatdan avvalgilaridan sezilarli darajada
farq qiladigan sharoitda o‘zini topadi. Bu vaqtga kelib, juda katta hayot va
professional tajriba to‘plangan, bolalar o‘sib-ulg‘aygan va ular bilan munosabatlar
sifat jihatidan yangi xususiyatga ega bo‘lgan, ota-onalar keksayib qolgan va
yordamga muhtoj bo‘lib qolganligi yaqqol namoyon bo’ladi. Inson tanasida tabiiy
fiziologik o‘zgarishlar boshlanadi, unga esa moslashish kerak: ko‘rish sezgisi asta
sekin yomonlashadi, reaksiyalar susayadi, erkaklarni jinsiy kuchi zaiflashadi,
ayollar ko‘plari jismoniy va ruhiy jihatdan juda qiyin bo‘lgan menopauzani
boshdan kechiradilar.
Psixofiziologik funksiyalarning xususiyatlarini nisbiy pasayishi qayd etiladi biroq,
bu insonning bilim sohasining ishlashiga ta’sir qilmaydi, uning samaradorligini
kamaytirmaydi, bu esa mehnat va ijodiy faoliyatni saqlab qolish imkonini beradi.
Bu yosh inson uchun oilaviy hayoti, martaba yoki ijodiy qobiliyatining gullab-
yashnashi davri bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, u tez-tez o‘lim haqida o‘ylashni
boshlaydi. Inson hayotining bu davri stressni rivojlantirish uchun juda yuqori
salohiyatga ega, odamlar ko‘pincha depressiya va yolg‘izlik hissini boshdan
kechiradilar. O‘rta yoshli odamning kechiktirmasdan harakat qilish istagi va darhol
natija olish istagi uning motivatsiyasi tuzilishini o‘zgartiradi, uning tarkibiy
qismlarini tobora kuchayib borayotgan ehtiyojlarni qondirish uchun o‘zgartiradi.
Ularning asosiy qismi: o‘z ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqarish, keyingi avlodga
nimadir yetkazish, faoliyatini optimallashtirish, qarindoshlar va do‘stlar bilan
yaqin munosabatlarni saqlab qolish, keksalikda tinch va farovon hayotga
tayyorgarlik ko‘rishdan iborat. Yetuklik davrining bu yoshida men-shaxsiyat
tushunchasi doimo o‘zgaruvchan vaziyat munosabatlarini va o‘z-o‘zini hurmat
qilishning o‘zgarishini hisobga olgan holda, yangi “men” tasvirlari bilan boyitiladi.
“Men” tushunchaning mohiyati axloqiy qoidalar va shaxsiy qadriyatlar doirasida
o‘z-o‘zini anglashdir. Faoliyatning yetakchi turi bu shaxsning o‘z-o‘zini anglashini
ta’minlaydigan ish, muvaffaqiyatli professional faoliyatidir.
Yetuklik davri inqirozi 40-45 yoshga to‘lgan odamlar tomonidan boshdan
kechirilgan psixologik hodisadir va bu vaqtga kelib hayotda erishilgan natijalarni
tanqidiy baholash va qayta baholashdan iborat. Afsuski, ko‘pincha bu qayta
baholash "hayot ma’nosiz bo‘lib, vaqt allaqachon yo‘qotilgan" degan tushunchaga
olib keladi. Natijada, depressiv holatlar umumiy kayfiyat fonida hukmronlik qiladi.
181
Yoshlik va yetuklikning boshida, ko‘pchilik eng yaxshi yillar allaqachon ortda
qolayotganiga ishonishadi va kelgusi hayotda ular kamida yigirma yil davomida
o‘z hayotlarini o‘tkazishi kerak bo‘lgan ulkan "qora tuynuk" shaklida ko‘rinadi. Bu
odamlar, insonning o‘sishi va rivojlanishi o‘rtacha yetuklikka erishganida
to‘xtaydi, deb hisoblashadi. Amerikalik psixolog Ronald Kessler bu fikrni
noto‘g‘ri deb: "har bir narsa o‘rtacha yoshning hayotning eng yaxshi vaqti
ekanligini ko‘rsatadi. Siz hali ham keksa yoshdagi kasalliklar va kasalliklar haqida
qayg‘urmaysiz va siz endi yoshlarning tashvishlaridan azob chekmaysiz: kimdir
meni sevadimi? Men ishimda muvaffaqiyatga erisha olamanmi? Amerikalik
psixolog Kerol Riff shunday deydi:"sizning ruhiy salomatligingiz qanchalik yaxshi
bo‘lsa, o‘zingizni kamroq his qiladigan odamlar bilan taqqoslaysiz".
Ko‘pchilik uchun 40-45 yil yoshi inqirozdir, chunki dunyoqarashning yaxlitligi va
rivojlanishning bir xilligi o‘rtasidagi ziddiyatlarning o‘sishibilan asoslanadi. Inson
hayotning mazmunini yo‘qotadi. Inqirozdan chiqish uchun yangi ma’no - universal
qadriyatlar, kelajakka bo‘lgan qiziqish, yangi avlodlarga ega bo‘lish kerak. Agar
biror kishi o‘z kuchini, ehtiyojlarini e’tiborga olishni davom ettirsa, bu kasallikka,
yangi inqirozlarga olib keladi. Yetuklik inqirozi ko‘pincha o‘z-o‘zini tahlil
qilishdan qochishga moyil bo‘lganlarga tahdid soladi.
Inson uchta kichik inqirozni yengib o‘tishlari kerak. Birinchisi, ko‘plab odamlar
o‘zlarining nafaqaga chiqishlariga qadar asosiy rol o‘ynaydigan professional
roldan tashqari, o‘zlarining "men" ni qayta baholashdan iborat. Ikkinchi kichik
inqiroz sog‘liqni saqlash va fiziologik qarishning yomonlashuvi faktini anglash
bilan bog‘liq bo‘lib, bu bilim insonni ushbu jarayonlarga tegishli munosabatni
rivojlantirishga imkon beradi. Nihoyat, uchinchi inqiroz natijasida, inson o‘z-o‘zini
anglashni yo‘qotadi va endi u o‘lim haqidagi fikrni qo‘rqmasdan qabul qilishi
mumkin. Eng oddiy usul - asab tizimiga dam berish, vaziyatni, faoliyat turini
o‘zgartirishdir. Inqirozlar ish yoki ish qobiliyatini yo‘qotishiga olib keladi. Ushbu
inqirozlar biografik inqirozlar deb ataladi.
182
Do'stlaringiz bilan baham: |
