O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti kasb ta’limi fakulteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

30 
2.2-§. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida “Tutashmalar” mavzusini 
o‘qitishga oid metodik tavsiyalar
 
Avval ta’kidlaganimizdek, geometrik chizmachilik bo‘limi fanning boshqa 
bo‘limlarini o‘qitish uchun asos vazifasini o‘taydi. Masalan, bolt kallagi 
chizmasini chizishda aylanani teng 4 yoki 6 bo‘lakka bo‘lishni, konturi sirkul yoki 
lekalo egri chizig‘idan tashkil topgan detal chizmasini chizishda egri chiziqni 
chizish qoidalarini bilish talab etiladi. Shuning uchun buyum chizmasini chizishda 
qo‘llaniladigan quyidagi geometrik yasashlarni bilish talab etiladi: 
- o‘zaro parallel to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazish; 
- kesmani teng bo‘laklarga bo‘lish; 
- to‘g‘ri chiziqqa perpendikular chiziq o‘tkazish; 
- burchak bissektrissalarini o‘tkazish; 
- turli qiziqarli geometrik yasashlar; 
- aylanani teng bo‘laklarga bo‘lish va muntazam ko‘pburchaklar yasash; 
- qiyalik va konusliklarni bajarish; 
- tutashmalarni bajarish qoidalari va ularni amalda qo‘llash; 
- sirkul egri chiziqlarini chizish qoidalari va ularni amalda qo‘llash; 
- lekalo egri chiziqlarini chizish qoidalari va ularni amalda qo‘llash va 
hokazolar. 
Geometrik chizmachilikda “Tutashmalar” mavzusi mavjud bo‘lib, u 
ta’limning barcha bosqichlarida o‘qitiladi. Alqissa, umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarida ham “Tutashmalar” mavzusi VIII sinf o‘quvchilariga o‘rgatiladi. 
“Tutashmalar” mavzusi mazmuni maktab darsliklarida yoritilgan. 2006- 
2010-yillarda amalda foydalanilgan «Chizmachilik 8» darsligi (A.Umranxo‘jaev, 
2006 y.) dasturga amal qilinmagan holda yozilgan, ya’ni, dasturga mos ketma-
ketlikda yozilmagan. Mazkur darslikda ikkita aylanani uchinchi yoy orqali 
tutashtirish, to‘g‘ri chiziqni aylana yoyi orqali tutashtirish ko‘rsatilmagan. Ammo 
grafik vazifalarda bu ma’lumotlar o‘quvchidan talab qilingan. 

---

31 
2010- yildan hozirgi kungacha I.Rahmonov muallifligida yozilgan 
“Chizmachilik 8” darsligidan foydalanilmoqda. Mazkur darslik o‘zining ilmiy va 
metodik jihatdan to‘g‘ri yozilganligi, fan dasturiga mosligi, mutaxassislar 
tomonidan ijobiy baholanganligi bilan ajralib turadi. 
Amaldagi 
maktab 
chizmachilik 
dasturi 
va 
darsligida 
“Tutashmalar”mavzusiga 3 soat ajratilgan. Ushbu mavzular nomi va mazmuni 
quyida keltirilgan. 
1-soat
. “
Tutashmalar. To‘g‘ri, o‘tmas va o‘tkir burchak tomonlarini 
tutashtirish”
5
.
Unda tutashma ta’rifi va uning elementlari bayon etilgan. 
Shuningdek, “Aylanaga urinma to‘g‘ri chiziq o‘tkazish”, “Ikkita to‘g‘ri chiziqqa 
urinma aylana yoyini o‘tkazish”, “To‘g‘ri, o‘tkir va o‘tmas burchak tomonlarini 
tutashtirish” kabi materillar yoritilgan. 
2-soat
. “
Aylana va to‘g‘ri chiziqni tutashtirish”
6
.
Unda “Ikkita aylanani 
to‘g‘ri chiziq bilan tutashtirish”, “Aylana va to‘g‘ri chiziqni aylana yoyi bilan 
tutashtirish”, “Aylanaga aylanani urintirish”, “Aylanaga aylanani tashqi urintirish”, 
“Aylanaga aylanani ichki urintirish” kabi materillar yoritilgan.
3-soat
. “
Ikkita aylanani uchinchi aylana yoyi yordamida o‘zaro 
tutashtirish”
7
.
Unda “Ikkita aylanani uchinchi aylana yoyi bilan tashqi 
tutashtirish”, “Ikkita aylanani uchinchi aylana yoyi bilan ichki tutashtirish kabi 
materillar yoritilgan.
O‘quvchilarning “Tutashmalar” mavzusiga oid bilimi va ko‘nikmasini 
shakllantirish va mustahkamlash uchun grafik vazifa bajartirish rejalashtirilgan. Bu 
to‘g‘ri bo‘lib, unda o‘quvchining egallagan nazariy bilimi amalda tekshiriladi, 
mustahkamlanadi va grafik savodxonligi rivojlanadi. 
Biz maktab darsligidagi materiallarni o‘qitish jarayonida quyidagilarga e’tibor 
berishni tavsiya qilamiz. 
5
Rahmonov I
. Chizmachilik 8. –T.: “O‘qituvchi”, 2014- y.36-38- betlar. 
6
Rahmonov I
. Chizmachilik 8. –T.: “O‘qituvchi”, 2014- y.39-40- betlar. 
7
Rahmonov I
. Chizmachilik 8. –T.: “O‘qituvchi”, 2014- y.41-43- betlar. 

---

32