O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Ko‟  payishi  va  rivojlanishi.  Tasmasimon  chuvalchanglar  har  xil  usulda  urug‘lanadi. 
Xo‘jayin  ichagida  bir  necha  chuvalchang  bo‘lganida  ular  bir-birini  urug‘lantiradi.  Xo‘jayin 
ichagida faqat bitta chuvalchang bo‘ lganida har xil proglottidlar bir-birini urug‘lantirishi, hatto 
bitta proglottid ham o‘z-o‘ziini urug‘lantirishi mumkin. 
Lichinkalarning  rivojlanishi  ham  bir  xilda  kechmaydi.  Qoramol  va  cho‘chqa 
tasmasimon  chuvalchangi  lichinkalari  tuxum  ichida,  serbar  tasmasimon  chuvalchang 
(Diphyllobothrium latum) lichinkasi tashqi muhitda (suvda) rivojlanadi. Odatda tuxumdan olti 
ilmoqli  lichinka  -  onkosfera  chiqadi  (56-rasm).  Lichinkaning  bundan  keyingi  rivojlanishi 
xo‘jayin almashtirish orqali boradi. Qoramol tasmasimon chuvalchangining tuxumi asosiy xo‘ 
jayin  (odam)  ichagidan  axlat  bilan  tashqariga  tushganida  tuxum  ichida  onkosfera  lichinkasi 
yetiladi.  Lichinkali  tuxumlar  yem-xashak  bilan  oraliq  xo‘jayin  ichagiga  tushadi.  Tuxumdan 
chiqqan  onkosfera  ilmoqlar  yordamida  ichak  yoki  oshqozon  devorini  teshib,  limfatik  sistema 
yoki qon tomirlariga, undan esa har xil ichki organlar, ko‘proq jigar, ba′zan o‘pka, miya  yoki 
boshqa  organlarga  o‘tib  oladi.  Bu  organlarda  onkosfera  pu-faksimon  finna  davriga  aylanadi. 
Finna  tasmasimon  chuvalchanglarning  invaziyali  (yuqumli)  davri  hisoblanadi.  Tasmasimon 
chuvalchanglarning  finnalari  sestitserk,  protserkoid,  plerotserkoid,  senur  yoki  exinokokk  deb 
ataladi (57-rasm). 

---

 
Sistitserk  ichi  suyuqlik  bilan  to‘lgan  mosh  kattaligidagi  pufakdan  iborat.  Pufak 
devorining  bir  cheti  pufak  bo‘shlig‘iga  botib  kirgan  bo‘ladi.  Bu  joyda  lichinkaning  to‘rt 
so‘rg‘ichli boshchasi joylashadi. Finnalar ana shu holatda bir necha yil yashashi mumkin. Finna 
faqat asosiy xo‘jayini, ya‘ni odam ichagiga tushgandan so‘ng rivojdanib voyaga yetadi. Yaxshi 
pishirilmagan  finnali  go‘sht  yoki  jigar  odam  ichagiga  tushganida  pufak  ichidagi  boshcha 
tashqariga  chiqadi.  Pufak  yemirilib,  lichinka  boshchasi  va  boyinchasi  tez  o‘sa  boshlaydi. 
Boyincha  keyingi  qismi  ko‘ndalangiga  bo‘linish  orqali  yangi  bo‘g‘imlar  chiqarib,  uzun 
proglottidlar zanjiri hosil qiladi.  Shunday qilib  qoramol tasmasimon  chuvalchangi  rivojlanishi 
xo‘jayin  almashinishi  va  murakkab  o‘zgarishlar,  ya‘ni  onkosferani  finnaga  va  finnani  voyaga 
yetgan parazitga aylanishi orqali boradi.  
Cho‘  chqa  tasmasimon  chuvalchangi  (Taenia  solium)ning  rivojlanishi  ham  xuddi  shu 
tarzda sodir bo‘ladi. Serbar tasmasimon chuvalchangning rivojlanishi esa ikkita oraliq xo‘jayin 
orqali boradi.  Odam  ichagidan  chiqadigan tuxumdan suvda sirti kipriklar bilan qoplangan olti 
ilmoqli  lichinka  -  koratsidiy  chiqadi.  Koratsidiyni  siklop  yutganida  u  ichakda  kipriklarini 
tashlaydi, ichak devori orqali siklop tana bo‘shlig‘iga o‘tib, chuvalchangsimon mayda lichinka- 
protserkoidga  aylanadi.  Lichinkaning  keyingi  qismida  sharsimon  o‘simtasi  bo‘ladi. 
O‘simtaning  shakli  monogeniyalarning  yopishuv  serkomerasiga  o‘xshab  ketadi,  unda  oltita 
ilmoqcha  joylashgan.  Kasallangan  sikloplarni  cho‘rtan,  nalim  va  ba‘zi  losossimon  baliqlar 
yeydigan  bo‘lsa,  protserkoid  baliqning  tana  bo‘shlig‘i,  tuxumdoni,  muskullari  va  boshqa 
organlariga  o‘tib  olib,  serkomera-sini  tashlaydi  va  o‘sib  plerotserkoidga  aylanadi  (57-rasm). 
Plerotserkoid  1-  1,5  sm  uzunlikda,  tanasi  oldingi  qismi  yon  tomonida  ikkita  tirqishsimon  so‘ 
rg‘ichlari bo‘ ladi. Plerotserkoid invaziyali (yuquvchi) davr - finnaga mos keladi. Zararlangan 
baliq go‘shtini odam,  it  yoki  mushuk  yeganida, lichinka ular ichagiga  yopishib olib, 10-12 m 
gacha uzunlikdagi voyaga yetgan parazitga aylanadi. 
Qoy  miya  qurti  (Milticeps  multiceps)  asosiy  xo‘jayini,  asosan  cho‘pon  itlari, 
oraliqxo‘jayini  qoy  va  boshqa  ba‘zi  uy  va  yovvoyi  hayvonlar  hisoblanadi.  It  ichidagi  chuval-
changning  uzunligi  40  mm  dan  80  mm  gacha  bo‘lib,  itlarga  katta  ziyon  yetkazmaydi.  Miya 
qurtining  pufaksimon  finnasi  yong‘okdan  yoki  undan  kattaroq  bo‘  lib,  senur  deyiladi.  Senur 
devorida  parazitning  yuzlab  boshchasi  hosil  bo‘ladi.  Bunday  pufak  qoy  va  boshqa  hayvonlar 
miyasi  yarim  sharlaridan  birida  hosil  bo‘  lganidan  hayvon  faqat  bir  tomoni  bilan  aylana 
boshlaydi. Ana shuning uchun bu kasallik "gir aylanma" yoki "tentak kasalligi" deyiladi.