O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Monogeniyalar (Monogeniodea) sinfi 
Monogeniyalar,  ya‘ni  ko‘p  so‘rg‘ichlilar  baliqlar  terisi  va  jabralarida  yashaydigan 
ektoparazitlar. Ba‘zan ular suvda ham quruqlikda yashovchilar va sudralib yuruvchilar qovug‘i 
va boshka organlarida parazitlik qiladi. 
Tuzilishi.  Monogeniyalar  tanasi  cho‘  ziq  va  yassi  bo‘lib,  keyingi  tomonida  yopishuv 
diski joylashgan (53-rasm). Diskda xo‘jayin tanasiga yopishish uchun zarur bo‘ lgan bir qancha 
ilmoqlar, so‘rg‘ichlar yoki ikki tavaqali klapanlar bo‘ladi. Bunday yopishuv organlari ularni tez 
harakatlanadigan  baliqdar  tanasiga  yopishib  olishga  yordam  beradi.  Monogeniyalar  tanasi 
oldingi tomonida ham uncha katta bo‘ lmagan so‘ rg‘ichlari bo‘ladi. So‘rg‘ichlarga yopishqoq 
suyuqlik ajratadigan bir hujayrali bezlar yo‘li ochiladi. So‘rg‘ichlar parazitni xo‘jayini tanasiga 
yopishib turishi uchun xizmat qiladi. 
Jinsiy sistemasi germafrodit. Urug‘donlari bitta yoki ko‘p, tuxumdoni bitta. 
Ko’ payishi. Hayot siklila xo‘jayin almashinish va nasl gallanish sodir bo‘lmaydi. Baqa 
ko‘  p so‘ rg‘ichlisi polistoma (Polystoma integerrium) voyaga  yetgan davrida baqa qovug‘ida 
yashaydi.  Uning  ko‘  payishi  baqalarning  ko‘payishi  bilan  bir  vaqtda  boshlanadi.  Parazit  baqa 
qovug‘idan  uning  kloakasiga  o‘tib,  urug‘langan  tuxumlarini  suvga  tashlaydi.  Tuxumdan 
chiqqan  juda  mayda  kiprikli  lichinkalarning  16  ta  mayda  ilmoqchalari  bo‘  ladi.  Lichinkalar 
itbaliq jabralariga  yopishib olib, kipriklarini tashlaydi. Ular tanasi keyingi qismida ikkita yirik 
ilmoq va so‘rg‘ichlar hosil bo‘ladi. Voyaga yetgan parazit qoygan tuxumlardan lichinkalarning 
ikkinchi  nasli  rivojlanadi.,  Itbaliq  jabralar  baqaga  aylanish  davrida  yo‘qolib  ketishi  sabidan 
itbaliq  baqaga  aylanishga  ulgurmaydi.  Shuning  uchun  parazit  xo‘  jayin  terisi  orqali  uning 
kloakasiga  va  undan  siydik  pufagiga  o‘tib  oladi.  Lichinka  endi  uch  yildan  so‘ng,  ya‘ni  baqa 
voyaga yetishi bilan birga voyaga yetadi. 
Karpsimon  baliqdar  paraziti  daktilogirus  -Dactylogyrus  vastator  (53-rasmga 
qarang)ning  rivojlanishi  boshqacharoq  boradi.  Uning  uzunligi  1-3  mm,  baliqlar  jabrasida 

---

parazitlik  qilib,  o‘sha  joyga  tuxum  qoyadi.  Girodaktilus  -Gyrodactylus  ko‘p  so‘rg‘ichli  tirik 
tug‘adi.  Uning  bachadonida  partenogenetik  yo‘l  bilan  bitta  embrion  shakllanadi.  Bu  embrion 
voyaga  yetguncha  uning  ichida  ikkinchi  embrion,  keyingisi  ichida  esa  uchinchi,  uchinchisi 
ichida to‘ rtinchisi shakllanadi. 
Monogeniyalar  germafrodit  bo‘lib,  ular  o‘z-o‘zini  urug‘lantiradi.  Shuning  bilan  birga 
ayrim  turlarida  o‘z-o‘zini  urug‘lantirishga  to‘sqinlik  qiluvchi  omillar  ham  rivojlangan. 
Masalan,  spaynik-  Diplozoon  paradoxum  (56-rasm)  ayrim  jinsli,  yosh  davrida  erkagi 
urg‘ochisidan  alohida  yashaydi.  Keyinroq  parazitlar  qorin  so‘  rg‘ichlari  orqali  bir-biriga 
yopishib  olishadi.  Parazitlardan  birining  urug‘  yo‘li  ikkinchisi  tuxum  yo‘liga  ochilishi  tufayli 
ular bir-birini urug‘lantiradi.  
  Ahamiyati.  Monogeniyalar  baliqchilikka  katta  ziyon  keltiradi.  Ular  orasida  ayniqsa, 
chuchuk  suv  baliqdari  jabrasida  parazitlik  qiladigan  Dactylogyridae  oilasi  vakillari  katta 
patogen  ahamiyatga  ega.  Ular  teridagi  shilimshiq  modda  va  epiteliy,  ba‘zan  qon  bilan 
oziqdanib, baliqlarni  yoppasiga qirilib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin.  Gyrodactylidae oilasi 
vakillari  ham  katta  ziyon  keltiradi.  Volga  daryosida  osetrsimon  baliqdarga  nitsha  -  Nitzchia 
sturionis  katta  ziyon  keltiradi.  Bu  parazit  iqlimlashtirilgan  sevryuga  balig‘i  bilan  Orol 
dengiziga kelib qolgan va mahalliy osetrsimon baliqlarda (baqra) parazitlik qilishga o‘ tgan.