O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Koktsidiyalar (Coccidiida) turkumi. Koktsidiyalar hayvonlarning ichagi, jigari, buyragi 
va  boshqa  organlari  epiteliy  hujayralari  ichida  parazitlik  qiladi.  Tanasi  dumaloq  yoki  oval 
shaklida. Jinssiz va jinsiy ko‘payishi doimo to‘g‘ri gallanib turadi. Jinssiz ko‘payishi ko‘p marta 
bo‘ linish (shizogoniya) yoki endodiogeniya deb ataladigan ikkiga bo‘linish orqali sodir bo‘ladi. 
Koktsidiyalarning  hayot  sikli  xilma-xil  bo‘lib,  ayrim  turlari  faqat  bitta  xo‘jayinda  parazitlik 
qiladi,  sporogoniya  davri  batamom  yoki  qisman  tashqi  muhitda  o‘tadi.  Xo‘jayin  almashtirib 
rivojlanadigan  koktsidiyalarning  jinssiz  ko‘payishi  bitta  xo‘jayinda,  jinsiy  ko‘payishi  va 
sporogoniyasi boshqa bir xo‘jayinda sodir bo‘ladi. Quyida Eimeria, Toxoplasma va Sarcocystia 
urug‘lariga mansub bo‘lgan koksidiyalarning hayot siklini ko‘rib chiqamiz. 
Eymeriya  urutining  juda  ko‘p  turlari  har  xil  umurtqali  hayvonlar,  xususan  quyonlar, 
echkilar,  qoylar,  yirik  shoxli  mollar  va  uy  parrandalarida  parazitlik  qiladi.  Hayvonlar 
koktsidiyalarning  ootsistalarini  suv  yoki  yem  orqali  yuqtiradi.  Ootsistalar  juda  kichik  bo‘ladi. 
Quyon eymeriya ootsistalari uzunligi 12 mkm dan 35 mkm ga yetadi. Har bir ootsistada 4 tadan 
sporoblast  (sporotsista)lar  bor.  Har  qaysi  sporotsista  ichida  esa  2  tadan  ingichka 
chuvalchangsimon  harakatchan  sporozoitlar  bo‘ladi.  Oziq  yoki  suv  bilan  ichakka  tushgan 
ootsistalar  va  sporotsistalar  qobig‘i  yemirilib,  sporozoitlar  ichak  bo‘shlig‘iga  chiqadi. 
Sporozoitlar  faol  harakatlanib  ichak,  jigar,  oshqozonosti  bezi  hujayralariga  kirib  oladi  va 
oziqlanib  o‘  suvchi  davr  -  trofozoitlarga  aylanadi.  Trofozoitlar  tez  o‘sadi;  yadrosi  ko‘p  marta 
ketma-ket  bo‘linib,  ko‘p  yadroli  shizontlarni  hosil  qiladi.  O‘z    navbatida  shizont  ham  bo‘linib, 
ko‘p sonli merozoitlarni hosil qiladi (14-rasm).  
Ko‘p  marta  bo‘linish  orqali  jinssiz  ko‘payish  shizogoniya  deyiladi.  Shizogoniyada  hosil 
bo‘lgan  merozoitlar  ichak  bo‘shlig‘iga  chiqib,  qo‘shni  hujayralarga  kirib  oladi  va  jinssiz 
ko‘payish yana takrorlanadi.  Natijada parazitlar soni keskin oshadi. Jinssiz ko‘payish 4-5 marta 
takrorlangandan  so‘ng  merozoitlardan  jinsiy  hujayralar  (gametalar)  hosil  bo‘la  boshlaydi. 
Buning uchun hujayralarga kirib olgan merozoitlar gameta hosil qiluvchi gamontlarga aylanadi. 

---

Ulardan  bir  qismi  (makrogamontlar)  bo‘linmasdan  o‘sib,  makrogameta  –tuxum  hujayralarni 
hosil  qiladi.  Ikkinchi  qismi  (mikrogamontlar)ning  yadro  va  sitoplazmasi  ko‘p  marta  bo‘linib, 
mayda  mikrogametalar  (spermatozoidlar)ni  hosil  qiladi.  Spermatozoidlar  tanasi  cho‘ziq,  ikkita 
uzun  xivchini  yordamida  faol  harakat  qiladi.  Spermatozoidlardan  biri  tuxum  hujayrasiga  kirib, 
uning  yadrosi  bilan  qo‘shilishi  natijasida  urug‘lanish  (kopulyatsiya)  sodir  bo‘ladi.  Zigota 
mustahkam qobiq ishlab chiqarib, ootsistaga aylanadi. Ootsistaning bundan keyingi  rivojlanishi 
organizmdan  tashqarida  boradi.  Tashqi  muhitda  oosista  yadrosi  ikki  marta  bo‘linib,  har  qaysi 
yadro  bo‘lagidan  to‘rttadan  sporoblastlar  hosil  bo‘ladi.  Qattiq  pust  bilan  o‘ralgan  sporoblastlar 
sporalar,  yoki  sporotsistalar  deyiladi.  Har  bir  sporaning  yadrosi  yana  bo‘linib,  ikkitadan 
sporozoitni  hosil  qiladi.  Ootsista  ana  shu  davrda  invaziyali  (zararlaydigan)  bo‘lib  qoladi. 
Ootsistalar hayvon ichagiga tushganida ulardan sporozoitlar chiqadi va rivojlanish yana qaytadan 
boshlanadi. 
Koksidiyalar orasida eymeriya urug‘i vakillari turli uy hayvonlariga parazitlik qilib, katta 
ziyon  keltiradi.  Koksidiyalar  oaydo  qiladigan  kasallik  koksidioz  deyiladi.  Eimeria  magna, 
E.intestinalis  va boshqalar quyonlarda juda xavfli  koksidioz  paydo qiladi. Kasal  yosh quyonlar 
ko‘pincha  ularning  yoppasiga  qirilib  ketadi.  E.tenella  jo‘jalarni  qirilib  ketishiga  sabab  bo‘lishi 
mumkin. Bir necha tur koksidiyalar (E. zurni, E.smithi)  yirik shoxli mollar, ayniqsa buzoqlarga 
katta  ziyon  keltiradi.  E.bovis  qoramollarda  qonli  ichburug‘  paydo  qiladi.  Baliqchilik 
xo‘jaliklariga  karp koksidiyasi - YE.safesh ziyon yetkazadi.  
Toksoplazma (Toxoplasma gondii) qushlar, sutemizuvchilar va odamda jigar, taloq, miya, 
qon tomirlari va boshqa organlarida parazitlik qiladi. Parazit dastlab 1908 yilda fransuz olimlari 
tomonidan  kemiruvchilarda  topilgan.  Uzoq  vaqt  davomida  uning  systematik  o‘rni  noma‘lum 
bo‘lgan.  Faqat,  1970  yilda  Daniya,  Angliya  va  AQSH  olimlari  parazit  hayot  siklini 
o‘rganishgandan so‘ng uni koksidiyalar turkumiga mansub ekanligi aniq bo‘ldi. 
Toksoplazma hujayra ichida parazitlik qiladi; xo‘jayin almashtirish orqali rivojlanadi (15-
rasm). Hayvonlar parazit sistasini yutib, yoki kasal hayvonlarni yeb zararlanadi. Parazit yo‘ldosh 
orqali  ham  embrionga  o‘tadi.  Toksoplazmaning    jinsiy  ko‘payishi  mushuk  organizmida 
kuzatilgan.  Mushuklar  parazitni  kemiruvchilardan  yuqtiradi.  Mushuk  organizmida  parazitning 
hayot  sikli,  boshqa  koksidiyalar  singari    jinsiy  ko‘payish  va  sporotsistalar  hosil  bo‘lishi  bilan 
tugallanadi. 
Toksoplazma  har  xil  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Ayrim  hayvonlar  kasallikka  berilmasligi; 
boshqalari  esa  juda  ta‘sirchanligi  tufayli  halok  bo‘lishi  mumkin.  Odamga  toksoplazma  bilan 
zararlanishi  uy  hayvonlari,  asosan  mushuklar  bilan  bog‘liq.  Odatda  parazit  mushuklarda    ko‘p 
uchraydi.  Lekin  ular  kasal  bo‘lmasdan  parazitni  tashuvchi  bo‘lib  qoladi.  Toksoplazma  odatda 
limfa,  nerv  va  ko‘zni  shikastlaydi.  Odam  va    sutemizuvchilar  embrioni  ona  qornida 
zararlanganida bola niobud bo‘lishi yoki uning ayrim organlari og‘ir jarohatlanishi mumkin. 
Sarkosporidiyalar  (Sarcosporidia),  ya’ni  go’sht  sporalilari  uy  hayvonlari  (qora  mollar, 
cho‘chqalar,  parrandalar)  va  bir  qancha  yovvoyi  hayvonlar  muskullarida  parazitlik  qiladi.  Ular 
go‘shtda 0,5-5 mm uzunlikdagi sistalar hosil qiladi. Sistalar ichida yuzlab chuvalchangsimon bir 
yadroli merozoitlar bo‘ladi (16-rasm). Ularning hayot sikli koksidiyalarga o‘xshaydi; lekin ikkita 
xo‘jayinda  rivojlanadi.  Yirtqich  hayvonlar  (mushuk,  it)  va  odam  asosiy  xo‘jayin  bo‘lib,  ular 
organizmida  parazitning  jinsiy  bo‘g‘imlari  rivojlanadi.  Go‘sht  sporalilari  bilan  zaharlangan 

---

hayvonlarda odatda kasallanish alomatlari kam seziladi. Ayrim hollarda organizmda parazit juda 
tez ko‘payib ketganida kasallanish alomatlari paydo bo‘lishi mumkin.