O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Jinsiy  sistemasi.  Ko‘poyoqlilar-  ayrim  jinsli.  Ko‘pchilik  turlarining  jinsiy  bezlari  toq, 
tuban  tuzilgan  ayrim  vakillari  (pauropadalar)da  juft  bo‘ladi.  Jinsiy  teshigi  ikkinchi  tana 
bo‘g‘imida  ochiladi.  Laboyoqlilar  jinsiy  bezlari  yo‘li  anal  teshigi  oldidagi  bo‘g‘imda  joy-
lashgan.  Erkaklarining  ana  shu  bo‘g‘imidagi  oyoqlari  kuyikish  organlar-  gonopodlarga 
aylanadi. Ko‘pchilik ko‘poyokdilarda kuyikish organi bo‘lmaydi. Erkaklari urug‘ xujayralarini 
bir  tomchi  suyuqlikka  yoki  spermatoforga  qoyadi.  Urg‘ochilari  esa  bu  urug‘larni  jinsiy  bezi 
yo‘liga  kiritib  oladi.  Urug‘langan  tuxumlarini  tuproqdagi  chuqurchalarga  qoyadi.  Ayrim 
ko‘poyoqlilar (kostyanka)ning urg‘ochisi tuxumlarini o‘z tanasi bilan o‘rab oladi. 
Rivojlanishi. Ko‘poyoqlilarning tuxumi sariqdikka boy bo‘lganidan maydalanish to‘ la 
bo‘ lmasdan tuxumning sirtida boradi. Postembrional rivojlanishi esa bir necha xil bo‘ladi. Bir 
qancha  laboyoqlilar  (geofillar,  skolopendralar)  tuxumidan  oyoqlari  va  tana  bo‘g‘imlari  to‘la 
rivojlangan,  voyaga  yetgan  davriga  o‘xshash  yosh  hayvon  chiqadi.  Bu  o‘zgarishsiz,  ya‘ni 
bevosita  rivojlanishdir.  Ikkinchi  xil  rivojlanish-  anamorfoz  ayrim  laboyoqlilar  va  ikki 
juftoyoqlilar  uchun  xos  bo‘ladi.  Anamorfozda  tuxumdan  chiqqan  yosh  hayvonning  tana 

---

bo‘g‘imlari  to‘liq  bo‘lmaydi.  Postembrional  rivojlanish  davomida  har  bir  tullashdan  keyin 
tananing  keyingi  uchiga  yana  bitta  bo‘g‘im  qo‘shilib  boradi.  Yangi  bo‘g‘imlar  telson  oldida 
joylashgan o‘sish zonasi hisobidan hosil bo‘ladi. 
Ko‘poyoqlilar  10000  dan  ko‘proq,  faqat  quruqdikda  yashaydigan,  tanasi  uzun 
chuvalchangsimon  hayvonlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Ular,  asosan  kechasi  faol  hayot  kechiradi. 
Kunduzi  toshlar,  daraxt  po‘stlog‘i  va  boshqa  narsalar  ostiga  yashirinib  oladi.  Eng  yirik 
kivsyaklar va skolopendralar tropik mamlakatlarda tarqalgan bo‘lib, uzunligi 28 sm ga  yetadi. 
Hamma ko‘poyoqlilar yirtqich hayvonlar, mayda hasharotlar, chuvalchanglar va boshqa tuproq 
hayvonlari  bilan  oziqdanadi.  Ular  orasida  ayrim  turlari  zararkunanda  hisoblanadi. 
Ko‘poyoqlilar simfillar, paurodalar, ikki juftoyoqlilar, laboyoqlilar  kenja sinflarga ajratiladi.