O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

28  MARUZA. TRAXEYALILAR (TRACHEATA) KENJA TIPI 
KOPOYOQLILAR SINFI (2 SOAT) 
Traxeyalilar  -  quruqdikda  yashashga  moslashgan,  traxeya  yordamida  nafas  oladigan 
bo‘g‘imoyoqlilar. Ularning bosh akronni 4 ta tana bo‘g‘imi bilan qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. 
Bosh  o‘simtalari  bir  juft  moylovlar  va  3  juft  og‘iz  organlaridan  iborat.  Moylovlar 
qisqichbaqalar antennullalariga mos keladi. Antennalarga mos keladigan o‘simtalar bo‘lmaydi; 
antenna  bo‘g‘i  qisman  reduktsiyaga  uchragan.  Og‘iz  organlari  bir  juft  yuqori  jag‘  - 
mandibulalar va ikki juft pastki jag‘ - maksillalardan iborat.  
Traxeyalilarning  tashqi  va  ichki  tuzilishi,  ular  organizmida  sodir  bo‘ladigan 
biokimyoviy  reaksiyalar  suvni  tejashga  qaratilgan.  Tana  qoplag‘ichi  suv  o‘tkazmaydigan 
kutikuladan  iborat.  Ko‘pchilik  traxeyalilar  kutikulasi  sirtdan  juda  yupka  (0,4  mm)  suv 
yuqtirmaydigan  parda-  epikutikula  bilan  qoplangan.  Malpigi  naychalari  ichakning  keyingi 
qismiga  ochiladi.  Siydik  bilan  ajralgan  ortiqcha  suyuqlik  ichak  devori  orqali  gemolimfaga 
qaytadan  so‘rib  olinadi.  Ular  organizmida  oqsillar  parchalanishi  natijasida  mochevina  emas, 
siydik  kislotasi  hosil  bo‘ladi.  Bu  modda  osonlikcha  kristall  holatga  o‘tadi.  Bundan  tashqari 
traxeyalilarning  tana  bo‘shlig‘idagi  yog‘  moddasi  parchalanganida  suv  hosil  bo‘ladi.  Ana 
shunday  moslanishlar tufayli ko‘pchilik traxeyalilar tuproqdan quruqlikka chiqqan, hatto havo 
muhitini  ham  egallagan.  Quruqlikka  chiqish  bilan  traxeyalilarda  ichki  urug‘lanish  paydo 
bo‘lgan. Deyarli hamma traxeyalilar ayrim jinsli bo‘ladi. 
Traxeyalilar  orasida  ko‘poyoqlilar  halqali  chuvalchanglarga  o‘xshash  tuzilish 
belgilariga ega.  Lekin og‘iz organlarining tuzilishiga ko‘ra traxeyalilar qisqichbaqasimonlarga 
o‘xshab  ketadi.  Traxeyalilar  qisqichbaqasimonlar  va  trilobitasimonlar  bilan  birga  halqali 
chuvalchanglarning uch xil guruhidan kelib chiqqan bo‘lishi ehtimol qilinadi. 
Traxeyalilar kenja tipi ko‘poyoqlilar va hasharotlar sinflariga bo‘linadi.