O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Kanalar  (Acari)  turkumi.  Kanalar  -  juda  mayda,  ba‘zan  mikroskopda  ko‘rinadigan 
o‘rgimchaksimonlar. Ular hayvonlar, odam va o‘simliklarda parazitlik qiladigan, saprofit  yoki 
yirtqich 10000 ga yaqin turlarni o‘z ichiga oladi.  
Kanalarning  tanasi  har  xil  darajada  bo‘g‘imlarga  bo‘lingan.  Ular  orasida  tanasi  ko‘p 
bo‘g‘imli  va  bo‘g‘imlarga  bo‘linmagan  turlari  ham  ko‘p  uchraydi.  Ko‘pchilik  kanalarning 
xelitsera  va  pedipalpalari  birgalikda  sanchib  so‘ruvchi  xar-tumni  hosil  qiladi  (135-rasm). 
Ko‘pchilik  kanalarda  traxeyalar  rivojlangan.  Bir  qancha  turlarining  nafas  olish  organlari 
bo‘lmaydi.  Qon  so‘ruvchi  kanalarning  ichagi  juda  kengayib,  yon  xaltalarni  hosil  qiladi  (136-
rasm). 
Ayrim  kanalarning  erkaklarida  haqiqiy  kopulyativ  organ  bo‘ladi.  Ko‘pchilik  hollarda 
urg‘ochi kana spermatofor  yordamida urug‘lanadi. Tuxumdan chiqqan lichinkasining oyoqlari 
uch juft bo‘ladi. Lichinka voyaga yetmagan 4 juft oyoqli nimfaga aylanadi. Ayrim kanalarning 
bir nechta nimfa davri bo‘lishi mumkin. 
Kanalar  xilma-xil  usulda  oziqdanadi.  Ko‘pchilik  vakillari  tuproqda,  to‘qilgan 
bargalarning ostida va moxlar orasida hayot kechirib, saprofit oziqdanadi.  Boshqalari  yirtqich 
yoki turli hayvonlarda parazitlik qiladi. Parazit kanalar o‘z xo‘jayinining qoni, tana suyuqligi, 
teri  yoki  pati  bilan  oziqlanadi.  Odamlar  va  hayvonlar  parazitlari  orasida  iksod  kanalar 
(Ixodidae)  va  argaz  kanalari  (Argasidae)  keng  tarqalgan  (137-rasm).  Bu  kanalar  qon  so‘rish 
bilan  birga  odamlar  uchun  xavfli  bo‘lgan  toshmali  va  qaytalama  terlama,  kana  entsefalita, 
tulyaremiya 
va 
yirik 
shoxli 
mollarda 
piroplazmoz 
kasalliklarini 
qo‘zg‘atuvchi 
mikroorganizmlarni tarqatadi. 
Odam  va  hayvonlar  terisida  kichima  kanasi  Sarcoptes  scabei  (138-rasm)  parazitlik 
qiladi.  Kana  mikroskopik  kattalikda  (0,15—0,3  mm)  bo‘lib,  terining  muguz  qavatida  o‘ziga 
yo‘l ochadi. Qichima kanasi bilan zararlangan teri juda qichishib, yara hosil qiladi. Husnbuzar 
kana Demodex folliculorum (138-rasm) o odam terisi  yog‘ bezlari va soch xaltasida parazitlik 
                                                           
15
 И.Х. Шарова ЗООЛОГИЯ БЕСПОЗВОНОЧНЫХ. Москва, ”Владос”,  2004.-