9-bob. Rivojlanayotgan mamlakatlar – xalqaro iqtisodiy
munosabatlar tizimida
Reja:
§ 9.1. Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari
§ 9.2. Rivojlanayotgan mamlakatlarning xalqaro tovar almashinuvida tutgan o’rni
va roli
§ 9.3. Xorijiy sarmoyalar – rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida
§ 9.4. “Yangi industrial mamlakatlar”ning jahon xo’jaligida tutgan o’rni
§ 9.1. Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar tizimini rivojlanishining ahamiyatli tomonlaridan biri, sobiq
mustamlaka va qaram territoriyalarning roli va ahamiyatini iqtisodiy jihatdan
kuchayib borayotganligidir. Ushbu mamlakatlar avval jahon iqtisodiyotida
rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ozod etilgan mamlakatlar, “uchinchi
dunyo
mamlakatlari”, “janub” mamlakatlari yoki “periferiya” mamlakatlari sifatida tilga
olingan bo’lsa, hozirgi kunda umumiy tarzda rivojlanayotgan mamlakatlar deya
ataladi..
Bu mamlakatlar iqtisodiyoti turli-tumandir, ularning xududida 3,2 mlrd
atrofida axoli yashaydi. Ushbu mamlakatlarda hozirgi kunda juda murakab ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlar kechmoqda.
Jahon xo’jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ozodlikka erishgan
mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishi XX asrning 60-yillaridan boshlab tobora
usib boruvchi xarakter kasb etmoqda. Ularning eng ilgorlari 1950 yilga kelib,
rivojlanayotgan mamlakatlarning “o’rtachalaridan” (54 mamlakat) 2,4 marta,
yuksaklikka erishdi. 50 – yillarning o’rtalaridan boshlab, yuqorida zikr etilgan
mamlakatlar o’rtasidagi rivojlanish darajisidagi farq sezilarli darajada ortib bordi.
90 – yillarga kelib rivojlanayotgan mamlakatlarning birinchi guruhiga kiruvchi (19
ta mamlakat) mamlakatlardagi aholi jon boshiga “to’g’ri keluvchi o’rtacha foyda”
o’rtachalariga nisbatan 2,9 barobar, quyi guruhlarinikiga nisbatan esa 12,2
barobar
yuqori bo’ldi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aynan shu guruhlarining tarkibida
ham, rivojlanish darajalari o’rtasidagi bog’liqda ham o’zgarishlar vujudga keldi.
Jahon iqtisodiyotida ushbu jarayonlar natijasida tabaqalashuv ham ikkita asosiy
mintaqada ro’y bergan edi. Mintaqaning bir tomonida ozodlikka erishgan
mamlakatlarning ko’proq rivojlanganlari, jumladan, fors ko’rfazidagi
bir qator
mamlakatlar – Qatar, Quvayt, BAA, shuningdek Osiyo – Tinch okeani mintaqasi
va Lotin Amerikasidagi yangi industrial mamlakatlar joylashgan bo’lsa,
mintaqaning ikkinchi tomonida esa mutlaqo turg’unlik holatidagi iqtisodiy
kambag’al mamlakatlar joylashgandir. Bu kategoriyaga 48 ta mamlakat taalluklidir.
Bularga bir qator Afrika mamlakatlarini, jumladan Mozambik (YaIM yiliga kishi
boshiga 80 dollar), Efiopiya (100 dollar), Sьera Leone (140 dollar), Burundi (180
dollar), Uganda (190 dollar), CHad va Ruanda (200 dollar) kabi davlatlarni kiritish
mumkin. Bu guruhga taallukli mamlakatlardan tashkari, guruh ruyhatining yanada
quyi qismida joylashgan bir qator Osiyo mamlakatlarini – Nepal (160 dollar), Butan
va Vьetnam (170 dollar), Myanma va boshqa davlatlarni ham ko’rsatish mumkin.
Ushbu mintaqalar orasida rivojlanayotgan mamlakatlarning qolgan qismlari
joylashgandir. Bu ham o’z navbatida, bir xil tipda bo’lmagan guruhdir.
Uning
tarkibiga kiruvchi mamlakatlar ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha
farqlanadi. Bu mamlakatlardan eng rivojlanganlari hozirgi kunda iqtisodiy jihatdan
“yangi industrial davlatlar” iqtisodiyotiga yaqinlashib bormoqda. Jumladan, Lotin
Amerikasi va SHimoliy Amerika o’rtasidagi farq sezilarli ravishda qisqarmoqda.
SHimoliy Amerikaning yalpi milliy maxsuloti Lotin Amerikasining yalpi milliy
maxsulotidan 4 marta ko’proqni tashkil etadi (50 yil oldin bu nisbat 10:1 ni tashkil
etgan).
Ushbu
iqtisodiy rivojlanishdagi farqlarga qaramasdan rivojlanayotgan
mamlakatlarning barchasiga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarni ham alohida
ajratib ko’rsatish mumkin bo’lib, bular qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining ko’p ukladli xarakterga
egaligi.
Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi past darajada ekanligi, sanoat,
qishloq xo’jaligi va ijtimoiy infrostrukturaning qoloq ekanligi (birinchi
guruh, “yuqori kutb” mamlakatlarini hisobga olmaganda).
Ularning iqtisodiy rivojlanishi jahon xo’jaligi tizimiga qaram xolatda
ekanligi, kapitalizmni periferik
(peripheral - adj 1) ikkinchi darajali,
qisman; 2) periferiyadagi (viloyat, tuman yoki qishloqdagi; chetdagi)
xarakter kasb etishi va boshqalar.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti ko’p ukladli ijtimoiy-iqtisodiy
tarkibga asoslanadi. Bir qator mamlakatlarda kapitalistik uklad bilan bir qatorda
hamon urug-aymogchilik va patriarxal
(
patri
arch
- n [C] 1) oqsoqol; 2) eng katta
ruhoniy, patriarx; 3) oila (qabila) boshlig`i)
munosabatlar ham mavjuddir.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida davlat va davlat xo’jalik ukladi muhim
rol o’ynaydi. Davlat sektorini rivojlantirish bosqichi kapitalistik ishbilarmonlikni
kengaytirish siyosati bilan hamoxang olib boriladi. Buning natijasida esa davlat
kapitalizmi paydo buladi va rivojlanadi.
Milliy xususiy kapitalistik xo’jalik ukladining rivojlanishi va shakllanishi
jamgarish muammolari (ya’ni, pul resurslarining yetishmovchiligi) va jamgarilgan
mablag’larning sarflanishi xususiyatlariga bog’liqdir. Bu mablag’lar asosan savdoga
(ichki va tashki), kuchmas mulklarni sotib olishga, mashinalarni ta’mirlashga,
sugo’rtaga, benzin qo’yish shaxobchalariga, taksiga, ya’ni sarmoyalarni aylanishi
tez bo’lgan soxalarga yunaltiriladi.
Jahon iqtisodiyotida ozodlikka erishgan rivojlanayotgan
mamlakatlarning
ko’pchiligida paydo bo’lgan va rivojlanib borayotgan kapitalizm periferik
xarakterga ega. Bu shuni anglatadiki, u sanoati rivojlangan mamlakatlar
kapitalizmidan nafakat rivojlanish darajasi bo’yicha, balki eng muhimi, ishlab
chiqarish usullarning modeli va moddiy ne’matlar taqsimoti bo’yicha ham tubdan
farq kiladi. Kapitalizm markazlari, jamg’arishning organik va uzaro alokador doimiy
o’sish jarayonida bo’lgan milliy zaminda paydo bo’ladi va rivojlanadi.
Moslashuvchanlik (imitatsiya) axolining boy qatlamlarining
uzlari uchun zaruriy
bo’lgan barcha narsalarni qo’lga kirita oladigan maxsus bozorlarning tashkil
topishidan boshlandi. Bunday vaziyatda axolining asosiy qismi kambagallikka
maxkum etilib, ularni bozorlarda erkin muomalada bo’lish imkoniyatidan maxrum
etadi.
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan joriy kilingan yangi texnik-
texnologiyalar odatda hozirgi kunga mos keladi, ammo ularning bozor narxlari juda
yuqori bo’lib, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qator muammolarni keltirib
chiqaradi.
Jahon iqtisodiyotida ko’pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarning uxshashlik
tomonlari, ya’ni ularning qashshoqligi, axolisining qoloqligi, ishsizlik darajasining
yuqoriligi, sanoati rivojlangan mamlakatlardan katta miqdorda karzdorligi bo’lib
hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko’pchiligi o’zining tulakonli
ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishi va axolisining yashash turmush tarzi darajasi
bo’yicha G’arbiy Yevropani sanoatlashgan ilgor mamlakatlaridan qariiyb 20-50
marotaba orqada qolmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
