|
Aflotun va Arastuning siyosiy va huquqiy ta`limotlari.
Aflotunning ideal davlat va jamiyat haqidagi ta`limoti uning keyingi dialoglarida («Davlat», «qonunlar» va boshqalar) rivojlantirildi. Uning ideyalar haqidagi qarashlarining mohiyati quyidagicha: haqiqiy borliq bu moddiylikdan tashqari, aql bilan idrok etiladigan ideyadir. Bizning qo`zimizga ko`rinib, hissiyotimizga ta`sir qilib turgan narsalar borliqqa aloqador emas, shuning uchun ham haqiqiy bilish bu borliqni bilishdan iborat, ya`ni ideyalarni bilishdan iborat. Borliqni hamma ham bilavermaydi, faqat faylasuflargina bunga qodir.
U o`zining «Davlat» nomli asarida adolatli ideal davlatni ta`riflar ekan, davlat polisdagi ijtimoiy-siyosiy hayot bilan koinotning birikuvidan hosil bo`ladi, deydi. ,
Aflotunning ta`limotiga ko`ra adolat deganda birichi navbatda har bir odam o`z ishi bilan shug`ullansin, boshqalarning ishlariga aralashmasin, polis turli ehtiyojlarning umumlashgan ifodasidir degan g`oyani ilgari suradi. Bu turli-tuman ehtiyojlarni qondirish uchun davlatda odamlar o`rtasida mexnat taqsimoti qaror topgan bo`lishi kerak Ideal davlatda ayollar erkaklar bilan baravar huquqqa ega. Aflotun ideal davlatida uch tabaqa faylasuflar, harbiylar va dehqon, hunarmandlarni bo`lishini e`tirof etgan.
Aflotun o`zining «qonunlar» nomli asarida davlatning moxiyati va qurilishi xaqida batafsil to`xtalib o`tadi. Aflotun ideal davlatning eng muhim belgilari quyidagilardan iborat. Uning 5040 fuqarosi chek tashlash orqali er maydoni va uy-joy oladilar, ammo bu er va uy ularning xususiy mulki hisoblanmaydi. Barcha erlar davlatning mulki bo`lib odamlarning farzandlaridan biriga meros bo`lib o`tishi mumkin. Mavjud mulkning ko`p va ozligiga qarab, odamlar to`rt toifaga bo`linadilar:
Boylikning ham, kambag`allikning ham ma`lum chegarasi bo`lib, bu qonun tomonidan belgilab qo`yiladi. qullar va chet ellardan kelgan dehqon, hunarmand, savdogarlar Yuqorida aytilgan 5040 fuqaro tarkibiga kirmaydi. Birinchi davlatda ham, ikkinchi davlatda ham hamma ish o`zaro kelishuv va muomila asosida olib boriladi. YOshlar erkaklar bilan teng huquqqa ega bo`lsalarda, ammo ular oliy rahbarlikka ko`tarila olmaydilar. Aflotun davlatining boshida bosqichma-bosqich saylovlardan o`tgan 37 hukmdor turadi. Hukmdorlarning yoshi 50 dan 70 yoshgacha bo`ladi. 360 kishidan iborat bo`lgan saylov kengashi katta huquqlarga ega.
Aflotunning ideal davlatida qonunchilikka e`tibor qaratgan. qonun chiqaruvchilarga Aflotun maslahat berib qonunlar juda qattiq bo`lmasin, qonunga itoat etish bilan birga hukmdorlar jamiyatni erkin boshqara olsinlar, qonunlarni ishlab chiqqanda geografik muhit, iqlim, tuproq va boshqa omillar e`tiborga olinishi zarur. Aflotun qonunlarga rioya etmaslikni qattiq qoralaydi. Har xil shoirlar, olimlar turli-tuman yangiliklar yaratib, qonunlarni buzishavermasin.
Aflotun o`z qarashlarida mafkuraviy masalalarga katta e`tibor berdi. Davlat va qonunlarning ilohiy va muqarrar qudratini odamlarga etkazish, ularning ongiga singdirish kerak. qonun-qoidalarni buzish qattiq jazolanishi kerak.
Aflotun tomonidan ikki yarim ming yil oldin aytilgan "qonun ustivorligi", "qonun hukumronligi" g`oyalari bizning kunimiz uchun shubhasiz juda foydali.
Arastu Aflotundan keyin eng ulug` mutafakkir sifatida maydonga chiqdi. (Eramizdan oldingi 384-322 yillar). O`zining «Politiya», «Afina siyosati», «Etika» nomli asarlarida siyosiy, huquqiy qarashlarini bayon etadi. Arastu siyosat fanini har tomonlama ishlab chiqishga, siyosatni axloq doirasida qarashga harakat qildi. Axloq siyosatning boshlang`ich nuqtasi, uning muqaddimasidir, deydi u. Arastu adolatning ikki xilini farqlab ko`rsatadi. Muvozanatga soluvchi adolat misoli arifmetik tenglik, ya`ni mana shu tamoyilni jamiyat taraqqiyotiga tadbiq etish. Belgilovchi adolat xuddi geometrik tenglikka o`xshaydi. ya`ni barcha haq-huquqlar, ne`matlar odamlar o`rtasida har kimning o`ziga yarasha taqsimlanishi kerak.
Arastuning etika sohasidagi izlanishlarining mohiyati shundaki, siyosiy adolat odamlar o`rtasidagi tenglik, erkinlikka asoslangan bo`lib, har bir odamning o`z ehtiyojlarini qondirishi bilan belgilanadi. Arastu tasavvurida davlat ko`plab tarkibiy qismlarning o`zaro uyg`unligidan tashkil topadi. Davlat o`ziga xos bir tashkilot bo`lib, fuqarolarning uYushishidan tashkil topdi. Davlatning har bir turida o`ziga xos inson xuquqlari ishlab chiqilgan bo`ladi.
Arastu davlatning siyosiy tashkilot ekanini ta`kidlab, davlat bu oliy hokimiyatga ega bo`lgan siyosiy tizimdir, deb uqdiradi. Davlatning to`g`ri va noto`g`ri boshqarish shakllarini ajratadi. Davlatning to`g`ri boshqarish shaklida xalqqa manfaat keltiradi. Noto`g`ri boshqarish shaklida faqat tor doiradagi odamlarga foyda keltiradi xolos. Davlat boshqarishining uchta to`g`ri shakli monarxiya, aristokratiya, politiya. Davlat boshqarishning noto`g`ri shakli tiraniya, oligarxiya, demokratiyadir.
Arastu davlat boshqarish shakllarining turli xillarini xam tekshirib chiqadi. Uning fikricha, eng to`g`ri boshqarish shakli bu politiyadir. Boshqa davlat formalari politiyadan ozmi-ko`pmi chekinishlarga asoslanadi. Davlatni noto`g`ri boshqarish shaklidan eng yomoni bu tiraniyadir. Politiya oligarxiya va demokratiyaning eng yaxshi tomonlarini birlashtiradi, ammo ularning yomon tomonlaridan butunlay xoli davlat shaklidir. Arastu ishlab chiqqan ideal davlatning loyihasini oddiy bir faktni tajribada sinab ko`rishdek aniq bir belgilar bilan xarakterlab bo`lmaydi, deb ko`rsatadi. Ideal davlatning aholisi etarli darajada bo`lib, aniq ko`zga tashlanib turishi kerak. Uning xududida quriqlik va dengizga yaxshi yo`naltirilgan bo`lmog`i zarur.
Barcha erlar ikkiga bo`linadi. Bir qismi butun davlat tomonidan umumiy tarzda foydalaniladigan erlar, ikinchisi fuqarolarning xususiy erlari. Tinchlikni jamiyatning ravnaqi deb baholagan olim, urushlarni huquqqa qarshi hodisa deb baxrlaydi. Arastu Sokrat va Aflotunning adolat va qonunning biri-biriga mos kelishi zarurligi g`oyasini himoya qiladi. Umuman olganda, huquk siyosiy hodisa bo`lgani uchun uni siyosiy hukuq deb atasa bo`ladi. Tabiat qonunlari hamma joyda bir xil ahamiyatga ega bo`lib, tan olinishi yoki olinmasligiga qaramay mavjud bo`laveradi. Bundan tashqari, shartli xuquq xdm bor. U sharoitga qarab o`zgarib turishi mumkin. Tabiiy huquqlar ham shartli huquqlar ham davlat siyosatiga xizmat qiladi. Bu xuquq normalari izchil, barqaror bo`lishi zarur.
Qonun siyosatga mos bo`lishi uchun avvlo qonunlar adolat asosida shakllanishi zarur. Arastu qadimgi dunyoning eng mashhur, genial tafakkur egasi edi. Uning asarlari asrlar osha o`z kuchini yo`qotmay qolmoqda. U voqealarni chuqur, ilmiy taxlil etishda o`z ustozi Aflotundan ancha o`zib ketgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
