O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi Namangan Davlat Universiteti

G`arbiy Evropada uyg`onish davri siyosiy xuquqiy ta`limotlari.
Uyg`onish davri XV- asrdan XVII- asrgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davr qirollik hokimiyatini absolyut monarxiyaga aylanishi va mustahkamlanishi, ilk kapitalizimning vujudga kela boshlashi, feodal jamiyatining barham topishi bilan xarakterlanadi. Feodalizmdan sekin-asta kapitalizmga o`tish ro`y bera boshlaydi.
yangi davr markazlashtirilgan hokimiyatning kuchayishi bilan bir vaqtda feodal tarqoqligini tugatish talablari kuchayib bordi. Sanoat ishlab chiqarish, kemasozlik, harbiy ishni rivojlantirish ehtiyojlari yangi ilmiy tadqiqot metodlarini, o`rta asrchillikka xos sxolastikadan voz kechishni taqazo qilar edi.
Paydo bo`la boshlagan burjua mafkurasi nomoyondalari diniy aqidalarga nisabatan tanqidiy munosabatda bo`ladilar, mustaqil ilmiy tadqiqotga intilish kuchaydi. Insoniy ehtiyojlar birinchi o`ringa chiqdi. Olimlar insonning ijodiy imkoniyatlari, uning aql-idrok qudratini ulug`ladilar. Antik madaniyatning qayta tiklanishi, diniy Reformatsiya, tabiatshunoslik fanlarining vujudga kela boshlashi uyg`onish davrining asosiy xususiyatidir.
Bu o`zgarishlar siyosiy fikr sohasida ham o`z aksini topdi. yangi siyosiy ta`limotlarda cherkovga bog`lik; bo`lmagan, markazlashgan dunyoviy davlat tuzish talablari yuzaga kela boshladi. Bu yangi g`oyalarning himoyachisi va targ`ibotchilari Italiyada Makiavelli, Frantsiyada Boden hisoblanadi.


Nikollo Makiavelli va Jan Bodenning siyosiy va xuquqiy qarashlari.
Nikollo Makiavelli (1469-1527) siyosiy fikr tarixiga o`zining bir qancha ijobiy asarlari bilan kmrib keldi. Bu asarlar ichida uning "Xukmdor" ("Gosudar’") asari alohida o`rin egallaydi. Makiavelli birinchilardan bo`lib diniy aqidalardan holi bo`lgan siyosiy ta`limot yaratishga harakat qildi. Uning ta`limoti siyosiy amaliyotning kuzatish, tarix va inson psixikasini o`rganish asosiga qurilgan.
Makiavellining fikricha u odamlarning xatti-harakatlarini bir-xil xirs va intilishlar belgilaydi. Inson tabiatining zaminida amalparastlik, g`arazgo`ylik yotadi. Odamlar, deydi u, subitsiz, noshukur, qo`rqoq, munofiq, ichi qora, boshqalarni ko`ra olamaydigan xossalarga egadirlar. qobiliyati cheklangan bo`lsa ham, hohishlari cheklanmagan. Ular doim hozirgi kundan norozi, o`tmishni maqtaydilar, taqlid qilishni sevadilar, lekin yaxshi narsalarga nisbatan yomon odatlarni tezroq o`zlashtiradilar. Inson - "o`zining dunyoga kelishini batamom asosli ravishda katta yig`i bilan olqishlovchi eng ojiz va sho`rpeshana maxluqdir".
Donishmand hukmdor davlatni boshqarishda o`zini axloq normalari bilan cheklanmasdan odamlarga xos mana shu xossalarini hisobga olishi zarur, deb uqtiradi. Shundagina u o`z oldiga qo`ygan vazifalarni bajarishga qodir bo`ladi. Makiavelli markazlashgan milliy davlat tarafdori edi. U davlatni kuchsizlantiruvchi va uning yaxlitligini buzuvchi barcha narsalarga nafrat bilan qaraydi va aksincha, davlat qudratining oshib borishiga, uning birligini mustahkamlashga, chegaralarini kengayishiga ko`mak beruvchi barcha narsalarni olqishlaydi. U feodallarni, ayniqsa dvoryanlar toifasini, cherkovni qattiq tanqid ostiga oldi. Ularni davlatning qudratli bo`lishiga to`sqinlik qiluvchi kuchlar deb bildi.
Makiavelli davlatning monarxiya va respublika shakllarini ajratadi. U respublikaning afzalliklari haqida gapirsa ham markazlashgan va qudratli davlat yaratish uchun monarxiya qulayroq deydi. qudratli davlatni yaratish yo`lida hukumdor hech narsadan toymasligi kerak, ahloq normalariga ham rioya qilishi shart emas. U hukumdorga berahm va ayyor bo`lishni, fuqarolarga qo`rqituv orqali ta`sir qilishni maslahat beradi.
Hukmdor she`rdan jassurroq, tulkidan ayyorroq bo`lishi kerak, negaki, "tuzoqni ko`rish uchun tulki, bo`rilarni jazosini berish uchun she`r bo`lmog`i darkor". Makiavelli hukmdorga qurolli kuchga dikkat qilishni tavsiya qiladi. "Agar yaxshi qo`shinlar bo`lsa, yaxshi do`stlar doim bo`ladi". yaxshi qonunlar qanchalik muhim bo`lmasin, davlatda qurolli kuch muximroqdir, deydi u .
Makiavelli hukmdorga o`z dushmanlariga nisbatan shafkatsiz bo`lishni, jazolashda tezkor, jasur va dadil bo`lishni maslahat beradi. Sustkashlik, ikkilanish har qanday ishni yo`kqa chiqaradi. Makiavelli o`z davrining siyosiy amaliyotini aks ettiribgina qolmay, keyingi davr siyosiy hayot xususiyatlarini ham ko`ra bildi. Siyosiy ta`limotlar tarixida "makiavellizm" nomini olgan tushuncha Makiavellining fikriga mos siyosatni anglatadi.
Jan Boden (1530-1596) frantsuz siyosiy mutafakkiri, huquqshunos, advokat, prokuror lavozimlarida ishlagan. Uning asosiy asari "Davlat haqida olti kitob» deb nomlanadi. Bu asarda u siyosiy fikr tarixida birinchi bo`lib davlatning muxim belgisi suverenitetga izoh beradi.
Davlat bu oilalar majmuidir, deb ta`rif beradi. Boden shu bilan birga davlatning oiladan jiddiy farq qilishini ham ta`kidlaydi. Bu farq davlat hokimiyatining oliy suveren xarakterligidadir. Suveren hokimiyat davlatning muhim va zaruriy xossasidir. Davlat hokimiyati xech kimga qaram bo`lmagan oliy hokimiyatdir. Boden suveren hokimiyatning belgilarini ko`rsatadi. Suverenitet yagona va bo`linmas: u qirol va xalq o`rtasida bo`linmaydi. Suverenitet xokimiyatning muntazamligini bildiradi. Uni vaqtincha yoki ma`lum shart bilan boshqaga topshirish mumkin emas.
Boden qirol absolyutizimining tarafdori sifatida suverenitet hokimiyatning cheklanmaganligi, qonundan ham ustivorligini ko`rsatadi, deydi. "Suverenitet, Boden ta`rifi bo`yicha, bu qonunlarga itoat qilishdan ozod bo`lgan grajdanlar va fuqarolar ustidan o`rnatilgan hokimiyatdir". Suveren o`zi qabul qilgan qonunlardan ozoddir. Biroq bu hokimiyat xech narsa bilan cheklanmagan degan narsa emas, deydi u. Hokimiyat Xudo qonunlariga va tabiiy qonunlarga itoat qilishi shart. Bundan tashqari, deydi Boden, suveren fuqarolarning xususiy mulkini hurmat qilishi, unga tajavvuz qilmasligi zarur.
Suverenitet yagona va bo`linmas bo`lganligi uchun doim bir shaxs yoki bir majlis qo`lida bo`ladi. Suverenitet yo qirol, yo aristokratiya, yo xalq qo`lida bo`lishi mumkin. U bir necha turli organlar o`rtasida tahsimlanmaydi, yoki navbat bilan undan foydalanilmaydi.
Bodenning suverenitet haqidagi ta`limoti feodal tarqoqligiga qarshi qaratilgan bo`lib, Frantsiyada markazlashgan davlat vujudga kela boshlagan vaqtida paydo bo`ldi. U cherkovning dunyoviy hokimiyatga ega bo`lish uchun qilgan harakatlariga qarshi qaratilgan edi. Boden davlat shakllari ichida monarxiyani afzal ko`radi. Demokratiyani mutloq rad qiladi. Uning aytishicha, xalq go`yo to`g`ri qarorga kelishiga qodir emas, demokratiya anarxiyaga olib keladi.
Aristokratiya monarxiya bilan demokratiyaning o`rtasidagi davlat shaklidir. Bodenning fikricha, aristokratiyaning afzalligi shundaki unda hokimiyat saxovatli zadogonlar va badavlat kishilar qo`lida bo`ladi. Biroq aristokratiya, deydi Boden,- turli partiyalar janjallari va shuxrat-parastlar kurashiga giriftor, is`yonlarga qarshi turolmaydi.
Boden monarxiyani eng yaxshi davlat shakli deb biladi. Monarxiyadagina bir butun va bo`linmas davlat hokimiyati mavjud. Birlik bo`lmagan joyda oliy xokimiyat ham yo`q. Davlat hokimiyatining birligini ta`minlovchi birdan-bir davlat shakli monarxiyadir. Davlat hokimiyatini ustida turgan monarx qarama-qarshi davo va intilishlarning bir-biriga kelishtiradi va qarama-qarshi elementlarning uyg`unlashgan birligini yaratadi. qonuniy monarxga bo`ysunishni targ`ib qilish bilan birga, Boden tiraniyaga qarshiligini bildiradi. Zo`ravonlik yo`li bilan hokimiyatga kelgan kishi tirandir. Unga qarshilik ko`rsatish, uni og`darish, xatto o`ldirib tashlash xam man qilinmaydi, deydi Boden.
Boden davlat to`ntarilishlarining sabablarini tahlil qiladi. Bu sabablar ichida birinchi navbatda mulkiy tengsizlikni ko`rsatadi. Ko`pchilikni qashshoqlanishi va ozchilikni nihoyatda boyib ketishi, hurmat izzatni va boyliklarni adolatsiz taqsimlanishi ham davlat to`ntarilishiga olib keladi. Siyosatchi, deydi- Boden,-bularni oldini olishi kerak. U yon berish, kelishish, isloxotlar orkali nizolarni bartaraf qilishi lozim. Boden g`arbiy Evropa jamiyatining rivojlanishida qirol absolyutizmi progressiv rol’ o`ynayotgan davrda uni himoya qilib chiqdi.