O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan

Nazorat savollari:

1. 
   Nutq ma`daniyati deganda nimani tushunasiz va u jamiyat hayotida qanday rol o`ynaydi?
   
2. 
   Nutq madaniyatiga ajdodlarimiz qanday munosabatda bo`lgan va hozirgi kunda unga qanday ahamiyat berilmoqda?
   
3. 
   Nutq madaniyati va adabiy me`yor o`rtasida qanday aloqa bor?
   
4. 
   Adabiy me`yor deganda nimani tushunasiz?
   
5. 
   Adabiy me`yorning tuzilishi qanday?
   

Mavzu: Ta`lim jarayonida nutq madaniyati masalalari. Yozma nutq

madaniyati.
Reja.

1. 
   Og`zaki nutq va unga qo`yiladigan talablar.
   
2. 
   Yozma nutq va unga qo’yiladigan talablar
   
3. 
   Xulosa
   

Fikrni io’odalash usuliga ko`ra nutq ikki xildir: A). Og`zaki nutq; B). Yozma nutq;
Og`zaki nutq bilan yozma nutq o`zaro ma`lum darajada farqlanadi. Bular tubandagicha: og`zaki nutq yozma nutqqa qaragarda, juda qadimiydir. Og`zaki nutqni eshitamiz, yozma nutqni esa ko`ramiz, o`qiympz, Og`zaki nutq formal ko`rsatkichga ega emas, yozma nutqning formal belgilari juda ko`p va rang-barangdir. Og`zaki nutqda intonatsiya xizmat qilsa, yozma nutqda tinish belgilaridan foydalaniladi.

Yozma ish turlarini tubandagicha tiplarga ajratish mumkin. Yordamchi xarakterdagi yozma ishlar asosiy yozma ishlar uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Yordamchi xarakterdagi yozma ishlar ko`pincha badiiy asarlar matnini o`rganish bilan bog`liq holda o`tkaziladi. Bunday yozma ishlarning asosiy maqsadi talabalarning nutqini o`stirishga, kitob ustida mustaqil ishlashga qaratilgan bo`ladi.

Bunday yozma ishlar asosiy yozma ishlar uchun zarur materiallar tanlash, matndan muhim o’aktlar, misollar keltirish, fikrni reja asosida sistemali yoritish, tezis, konspekt tuzish kabi malakalarni egallashga yordam beradi.

LUG`AT USTIDA ISHLASH.

Diktant
Turli ko’chirib yozishlar

Lug`at ustida ishlash yozma nutqni o`stirishning boshlang`ich nuqtasidir. Lug`at sostavidagi so`zlar grammatik qonuniyatlar asosida o`zaro birikib, ma`lum kommunikativ funktsiyani bajaradi. Lug`at boyligi qanchalik yaxshi o`zlashtirilsa, kishining og`zaki va yozma nutqi shunchalik boy bo`ladi. Turli ko`chirib yozuvlar yozma nutq malakasini hosil qilishning bir vositasi bo`lib, yozuv texnikasini puxta egallashga va yozma ishlarning mazmunli bo`lishiga, badiiy uslubni aniqlashga muhim yordam beradi. Ko`chirib yozuvlar, asosan, tubandagilar:

1. 
   Badiiy asarlardai peyzaj va portret tasvirini ko`chirib yozish.
   
2. 
   Asar qatnashchilari nutqidan monologlar tayyorlash maqsadida ko`chirish.
   
3. 
   Yodlash, deklamatsiya kilish uchun she’rlar yoki undan parchalar ko`chirish.
   

Dialoglarni o`zlashtirma gaplarga aylantirib yozish, badiiy asarlardagi dialoglarni ko`chirish va ularni o`zlashtirma gaplarga aylantirib yozish, bog`lanishli yozma nutqni o`stirishga katta yordam beradi. Bunday mashq ijodiy fikrlashga, savodli va ixcham jumlalar tuzishga yordam beradi.
Syujetli she`riy asarlarning mazmunini hikoyaga aylantirib yozish.
Ko`pgina syujetli she`riy asarlar mazmunini xotirada saqlab qolish uchun ularning mazmunini nasrga aylantirib yozish ham muhim ahamiyatga egadir. Bu yozma nutq sohasida o`ziga xos ijodiy mashq hisoblanadi. Masalan, A.Navoiyning «Yolg`onchi» she`riy masali mazmunini nasriy yo`l bilan yozish mumkin.
Savollarga javob yozish o`quvchini bayon va insho yozishga tayyorlaydi, badiiy asar mazmunini chuqur o`zlashtirishga, ularni analiz qila olish qobiliyatining takomillashishiga yordam beradi. Savollarga mumkin qadar sitatalar bilan javob yozish, savolning talabidan kelib chiqib, g`oyat muhim bo`lgan masalalarga diqqat qilish lozim.
Matn mazmunini qisqartirib, yozish kishidan ancha chuqur o’ikrlashni, ma`lum darajada malaka va tajribani talab qiladi qisqartirib yozish uchun katta hajmli badiiy asarlar tanlanadi va tubandagilarga e`tibor berish talab qilinadi:

1. 
   Avvalo, asar to`liq o`qib chiqiladi.
   
2. 
   G`oyat ahamiyatli o`rinlari belgilab olinadi va homaki reja tuziladi.
   
3. 
   Reja asosida asar mazmuni qisqartirib yoziladi: Matn mazmunini kengaytirib yozish ham ijodiy yozma ish turlaridan biridir. Shu bilan bir qatorda, xalq maqollari mazmunini kengaytirib yoki uni biror matnga bog`lab yozish eng yaxshi usullardandir.
   

Diktant o`quvchilarning yozma va og`zaki nutqini o`stirishda muhim ahamiyatga egadir.
Diktant yozish og`zaki nutqini yozma nutqqa ko`chirishning o`ziga xos turidir.
Bayon- yozma ishlarning asosiy turlaridan biri bo`lib, o`quvchining nutq malakasini takomillashtirishga yordam beradi. Bayon yozishda yozma nutqni o`stirish bilan birga, matnning g`oyaviy, ta`lim-tarbiyaviy, ma`rifiy tomoniga jiddiy ahamiyat beriladi.
Insho mustaqil yoritilgan o`ziga xos ijodiy asar bo`lib, yozma nutqni rivojlantirishning eng asosiy vositalaridan hisoblanadi.
Inshoning barcha turlari ta`limiy maqsadni ko`zda tutgani holda, talabalarning nutqini o`stirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Yozma nutq og`zaki nutqdan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi: nutqni yozayotganda muallif vaqt jihatdan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo`ladi. U o`z nutqi qismlarini va butun nutqni qayta-qayta tahrir qilishi. O’ikr uchun eng mos imkoniyatlarni tanlashi, gap tuzilishini qulaylashtirishi mumkin. Shuning uchun ham yozma nutq og`zaki nutqdan ravondir.