O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan

KELISHIK NORMALARI.

Adabiy tilimizda "kuchli" va "kuchsiz" normalar bor. Bu adabiy tilning morfologik qurilishida ham amal qiladi. "Kuchli" normalar o`zbek tilini yaxshi bilgan kishilar tomonidan deyarli buzilmaydi. Unga amal qilish juda qat`iy hisoblanadi. Ikkinchi xil normalar tezda tashqi ta`sirga uchraydi, yomon o`zlashtiriladi; nutqda tez - tez buziladi. "Kuchli" normalar adabiy tilda so`zlovchi shaxslar tomonidan hamma vaqt albatta amalga oshiriladi. "Kuchsiz" normalar go`yo mazmuniga uncha ta`sir etmagandek tuyuladi. Shuning uchun og`zaki so`zlashuvda bu normalarga kam e`tibor beriladi. O`rta maktabda yozma adabiy tilni yaxshi o`rganib olmagan yoki mahalliy shevalarning kuchli ta`sirida bo`lgan shaxslarning yozma nutqida ham normani buzish uchrab turadi. "Kuchsiz" morfologik normalarga misol tariqasida ba`zi bir (qaratkich, o`rin —payt va boshqa) kelishiklarning buzilishini ko`rsatish mumkin.

Turli sabablarga ko`ra kelishik shakllarini almashtirib ishlatish deyarli hamma hollarda hozirgi zamon o`zbek tili normalarini buzish hisoblanadi. Kelishik qo`shimchalarini biz so`zlarning lug`aviy ma`nolari talablariga ko`ra ishlatamiz. So`zning lug`aviy ma`nosi talab qilmagan holda zo`rma - zo`raki qo`llangan kelishik shakli adabiy normadan tashqari hisoblanadi.
Birlarni bee`tiqod, Birlarni riyo ko`rdim.
Bir qarashda bu baytda hamma narsa o`z joyidadek ko`rinadi. Ammo riyo"so`zining lug`aviy ma`nosiga e`tibor berilsa, bunda (keyingi misrada) tushum kelishigi o`rinsiz ishlatilganligi ravshan bo`ladi: odamning o`zi butunicha riyo bo`lishi mumkin emas, balki unda riyo. Shunga ko`ra riyo so`zidan oldin kelgan so`z o`rin - payt kelishigida bo`lishi kerak. Adabiy norma shuni talab etadi. Yoki "Birlarni" so`z shaklining talablariga ko`ra, riyo oti o`rnida "riyoli" yasama sifati bo`lishi kerak.

O`qituvchi nutqining sofligi.

Adabiy til uchun begona unsurlari bo`lmagan, axloq normalarini tan olmaydigan so`zlardan holi bo`lgan nutq sof nutq deb yuritiladi. To`g`ri, ijtimoiy normalar adabiy tilda axloqdan tashqari til unsurlarini ishlatishga yo`l bermaydi. Ammo, hamonki nutq shaxsga xos hodisa ekan, unda ijtimoiy axloq normalarini buzuvchi til birliklari ham ishlatilib qolish ehtimoldan uzoq emas. Aksar hollarda adabiy nutq sofligiga quyidagilar putur yetkazib turadi:

1. 
   Mahalliy dialekt va shevalarga xos so`z, ibora, shuningdek, grammatik shakllar,
   

so`z va so`z birikmalarining talaffuzi, urg`usi.

2. 
   O`rinsiz qo`llangan chet so`z va so`z birikmalari.
   
3. 
   Jargonlar.
   
4. 
   Vul’garizmlar.
   
5. 
   Nutqda ortiqcha takrorlanadigan parazit so`zlar.
   
6. 
   Kantselyarizmlar.
   

Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Nutqning kommunikatkv sifatlari deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Nutqning to`g`riligi nutq madaniyati uchun qanday ahamiyatga ega?
   
3. 
   Qanday nutqni biz aniq nutq deymiz?
   
4. 
   Nutqning aniqliligiga qanday yo`llar bilan erishiladi?
   
5. 
   O`zbek shoir va yozuvchilarining so`z boyligi haqida so`zlang.