O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya va valeologiya asoslari kafedrasi valeologiya asoslari

Alkogolning organizmga zararli ta’sirlari
Hozirgi kunda alkogolning bir qancha turlari ma’lum bo’lib, ular bir-biridan fizik-ximiyaviy xossalari bilan farq qiladi. Shunga ko’ra, ularning organizmga ko’rsatadigan salbiy ta’siri, uxlatuvchi va narkoz qiluvchi kuchi ham turlichadir.
Etil (vino) spirti, aroq, konyak, pivo, samogon, rom, shampan vinosi, portveyn va boshqa tarkibida etil spirti tutuvchi har qanday ichimiklar alkogolli ichimliklarga kiradi.
Shyni aytib o’tish kerakki, birinchidan alkogolli ichimliklar tayyorlash jarayonida ko’pgina zaharli moddalar hosil bo’ladi. Ularni «sivush moylari» (turli kimyoviy birikmalar) deyiladi. Bular ayniqsa samogonda ko’p bo’ladi. Sivush moylari vino spirtiga nisbatan 19 marta zaharlidir. Ikkinchidan samogon tarkibida furfurol bo’ladi. U juda zaharli bo’lib, vino spirtiga nisbatan 33 marta zaharli hisoblanadi. Bundan tashqari, samogon tarkibida piridin moddasi bo’lib, u ham organizm uchun nihoyatda zaharlidir. Piridindan ozginasini teri ostiga yuborilsa, organizmni bo’shashtiradi va o’ldiradi. Samogonda yana boshqa zararli moddalardan atsetaldegid, trimetilamin, organik hamda azot achitqilari, oltingugurt va boshqa moddalar bo’ladi. Shuni ham qayd qilish kerak-ki, organik achitqilar (kislotalar) yordamida idish devorlarida metallarning erishidan hosil bo’lgan, organizm uchun zaharli hisoblangan, og’ir metallar (mis, temir, qo’rg’oshin va boshqalar)ning tuzlari, shuningdek metil spirti hosil bo’ladi va bunday alkogolli ichimliklarni ichgan kishilar zaharlanadi, ko’zi butunlay ko’rmi qoladi va u albatta o’lim bilan tugaydi.
Demak, alkogolli ichimliklarda (ayniqsa samogonda) o’tkir zaharli mahsulotlarning aralashmasi bo’lishini doimo esda tutish kerak.
Organizm esa bunday zaharli moddalarga juda ham sezuvchan bo’ladi. Spirt, xloroform va efir kabi moddalar hamma hujayralarga zaharli ta’sir etib, ularning hayot faoliyatini izdan chiqaradi. Teri va shilliq pardalarni ta’sirlantiradi, ëg’larni eritadi, suvsizlantiradi. Alkogolli ichimlik ichilganda teridan bug’larning ko’plab ajralishi natijasida kishi sovuq sezadi, titrash-qaltirashlik paydo bo’ladi.
Spirt hujayra va to’qimalarni suvsizlantirib, yog’larni eritib va oqsillarni ivitgani uchun to’qimalar zichlashib qoladi, natijada uning burushtiruvchi ta’siri yuzaga chiqadi, hazm yo’llari organlari shilliq pardalarining alkogol bilan ta’sirlanishi nafasning reflektor yo’l bilan kuchayishiga, tomir urishining tezlashishiga va qon tomirlarning torayishiga, qon bosimining oshishiga, holsizlanishga sababchi bo’ladi.
Sof spirt protoplazmaga ta’sir etib, uni falajlaydi va o’ldiradi, shu tufayli mikroblarga qarshi ta’sir ko’rsatadi. Spirtning bakteriyalar o’sishini to’xtatish (bakteriostatik) va bakteriyalarni o’ldirishlik (bakteritsid) ta’siri borligidan u meditsinada antiseptik va dezinfektant modda sifatida ishlatiladi.
Spirt meditsinada teridagi hamda operatsiya qilinadigan joydagi mikroblarni o’ldirish, ya’ni antiseptik maqsadida hamda xirurgik asboblarni dezinfektsiya qilish uchun ishlatiladi.
Spirt to’qimalarga suvdan ham yaxshi shimiladi. Birinchi bor me’da shilliq pardasidan qonga so’rilib, organizmga tez tarqaladi.
Ichilgan spirtning 20%ga yaqini me’dada, qolgan qismi ingichka ichak vorsinkalari (ichak shilliq qavati ustini qoplagan tukchalar-so’rg’ichlar) orqali qonga so’riladi. Spirtning yana bir xususiyati, suvda yomon eriydigan zaharli moddalarni o’zida yaxshi eritadi va bu moddalarning me’da-ichak tizimidan qonga yaxshi so’rilishi tufayli organizmni zaharlanishini tezlashtiradi.
Spirt tez bug’lanuvchi, uchuvchan modda bo’lgani uchun ochiq idishlarda qoldirilsa tezda havoga uchib ketadi. Gazsimon holatda bu organizmga nafas yo’llari orqali kiradi. Shuning uchun spirt aralashgan havodan nafas olish zararlidir. Alkogolning organizmga kirishi uning havodagi kontsentrattsiyasi (quyuqligi)ga va nafas olishning davomiyligiga bog’liq. Bu esa alkogoldan havo orqali zaharlanish mumkinligini hamda alkogoldan zaharlangan odam uchun toza havoning zarurligini ko’rsatadi.
Kontsentratsiyasi kuchli bo’lgan yoki ko’p miqdorda ichilgan alkogol shilliq pardalarni kuchli ta’sirlantiradi va yallig’lantiradi. Natijada achishish, og’riq, qusish, hazmning buzilishi vujudga keladi. 4-7 gradusli spirti bor ichimliklar ichilganda me’da shirasi ko’payadi. 40 gradus va undan ortiq kontsentratsiyadagi alkogol ichilganda u me’da – ichak devorlarini ta’sirlantirib, reflektor yo’l bilan avval oshqozon shirasi miqdorini ko’paytiradi, so’ngra uzoq muddatga (bir necha kun davomida) shira ajralishini kamaytira boradi. Natijada hazm qilish sekinlasha boradi, kerakli oziq moddalarning organizmga so’rilishi buziladi. Oshqozon shilliq pardasini yallig’lanishi «gastrit» hamda «enterit» va «kolit» kabi kasalliklarni paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi.
Gastrit, entririt, kolit kasalliklari o’tkir yoki surunkali holda kechishi yoki qo’shilib ketishi ham mumkin. Bu hodisa o’tkir yoki surunkali «gastroenterokolit» deb ataladi. Bemor vaqtida vrachga bormay davolanish o’rniga qayta-qayta otib yuraversa yallig’lanishi zo’rayib, me’da va o’n ikki barmoq ichak yarasi paydo bo’lib, dori-darmon, parhez bilan davolanishni talab etadi. Dori-darmon naf bermasa me’da va o’n ikki barmoq ichakning yara qismi xirurgik yo’l bilan olib tashlanadi. Davolanmay ichishni davom ettiraversa «rak»ka aylanadi.
Ichilgan alkogol avval nerv-asab tizimiga ta’sir qiladi. Natijada bosh miya, orqa miya, uzunchoq, miyaga, ayniqsa gavda muvozanatini boshqaruvchi miyachaga talaygina zarar etadi.
Spirt birinchi galda bosh miya po’stlog’ining funktsional holatiga ta’sir ko’rsatadi. Olimlarning eng yangi uslubi bilan aniqlashlaricha bir marta ichilganda alkogolning ta’siri kishining miyasida va boshqa joylarda 15-30 kungacha saqlanar ekan. Shundan ma’lum bo’ladiki bir oyda ikki marta spirt ichimligi ichgan kishining bosh miya hujayra va to’qimalari alkogol ta’sirida doimo zararlanar ekan. Shifokor olimlarning ma’lumotlariga ko’ra shofyorlarning yo’lga chiqish oldidan muntazam ravishda meditsina ko’rigidan o’tkazganda ichilgan alkogolning organizmga bir necha kungacha ta’sir qilishi aniqlangan. Ularda yurak urishining tezlashganligi, qon bosimining oshganligi, engil titrash, reflektor faoliyatning yuqoriligi, badanda (hujayra va to’qimalarda) suv yig’ilganligini (qovoq soliqliklari va boshqalar), diqqat turg’unligi va ruhiy-psixik harakat reaktsiyasining buzilganligi kuzatiladi. Ulardan tashqari shofyorlarning mashina boshqarish qobiliyati ancha pasaygan. Ikki yil olib borilgan tekshiruv natijasida 55,9 % shofyorlarning organizmida uchragan alkogolning ta’siri borligi aniqlangan va ular boshqa ishga o’tkazilgan. Bu yo’lda yuz beradigan falokatlarning oldini olishda o’z samarasini bergan.
Ba’zi olimlar aroq organizmga ikkinchi kuni ham yaxshigina ta’sir qiladi deyishadi. Haqiqatdan ham, ichkilik ichgan kunini ertasiga kishining ahvolini, mehnatga qobiliyatini va bir qancha holatlarini hisobga olinsa bu gapning to’g’riligi o’z-o’zidan ayon bo’ladi. Alkogolli ichimliklardan tez-tez ichib turilganda jigar, tomoq, buyraklar, o’pka, miya, oshqozon, ichak, yurak ishiga katta zarar etadi, hayot uchun havo, kislorod juda zarur bo’lganligidan ularsiz hayot bo’lmaydi. Yuqori nafas yo’llari (burun, tomoq, bronxlar)dan o’tgan kislorod o’pkaga boradi. So’ngra o’pka pufakchalaridan kapilyarlar devori orqali qonga o’tadi. Organizmdan esa o’pka orqali keraksiz gazlar tashqi muhitga chiqarilib yuboriladi. Sog’lom kishi ozgina miqdorda ichkilik ichganda nafas olish oldiniga tezlashib, keyin susayadi, kislorod almashinuvi buziladi. Ko’p miqdorda spirtli ichimlik ichilganda nafas olish susaya borib, nafas markazi falajlanishi va nafas olish to’xtashi mumkin. Alkogol ayniqsa o’pkadagi gaz almashinuvida asosiy vazifani bajaruvchi eng mayda pufakchalar - «alveolalar» faoliyatini izdan chiqaradi. Ichkilikbozlikning yomon oqibatlaridan yana biri duch kelgan erda yotib qolib o’pkani, buyraklarni shamollatib qo’yishdir. Organizmning turli keraksiz zaharli moddalardan tozalab turuvchi buyrak faoliyati buzilsa unda kasallik ko’pincha o’lim bilan tugaydi.