O‘zbekistоn respublikasi оliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti mashinasozlik fakulteti

1.1-rasm. Birlamchi o`zgartiruvchini sinflanishi
Birlamchi chiquvchi signalni o`zgarishi birqancha grupaga bo`linadi. Birinchi gruppada nazorat qilinayotgan kattalikni aktiv qarshilikni o`zgarishini aylantirishga olib keladi, boshqasi – o`zgarishda, sig`imi, uchinchisi- induktivlikni uzgarishi va boshqalar.
«Davlat o`lchov asboblari sestimasi» talabiga binoan birlamchi o`zgartiruvchi ishlab chiqarish korxonalarda texnalogik prosseslarni avtomitizatsiyalash uchun qo`llanilganda standart signal chiqarishi lozim. Shunday qilib birlamchi o`zgartiruvchida, chiquvchi signal bo`lib kuchlanish yoki elektr toki hizmat qiladi ular quyidagi kuchlanish tartibiga javob berishi shart: 0,1; 0.2; 0.5; 1; 5; 10; 20; V va tok kuchi 1; 2; 5; 10; 20; mA. Bunaqa unifikatsiyali o`zgartiruvchi, texnalogik jarayonlarni avtomatik sestimali EBM raqamli boshqarishda kerak bo`ladi.
Datchikni tanlashda o`rganilayotgan jarayonni hisobga olish kerak: davriylik va maksimal chostatani tasiri, atmosfera holati, moslamani titrashi va h.k.
Reostatli va potensialmetrichiskiy datchiklar. Reostatli va potensialli datchiklar burchakli va liniyali kuchishni elektr signalga o`zgartiradi.
Bu datchiklarni o`zgaruvchi qarshilikda bajarishda, quzg`aladigan kontakt kurilayotgan elementga o`lanadi . Odatda ular simli riostatda beriladi, nazorat qilinadigan va sozlanadiga parametrlar harakati buyicha polzun harakatlanadi.
Reostati va potensiometrik datchiklar konstruksiyasi karkasdan tuzilgan. Unga polzun va similar o`raglan, datchiklarni karkasi tekstolit, shishatekstolit, plasmassa va alyuminli qotishmadan tayyorlangan qoplovchi esa lak yoki oksidli plyonkadan foydalaniladi. Alyumnli qotishmadan tayyorlangan karkas boshqa karkaslarga nisbatan issiqbardosshroq bu esa o`zgartiruvchini zezgirligini oshishi va obmotkada tok zichligini oshishiga olib keladi. Karkas silindrik yokiq tekis plastinada tayyorlanadi shunday yana koliso va segment ko`rinishida bo`ladi.
Karkasga o`raladigan sim solishtirma o`girligi qarshiligi katta va temperaturaga qarshiligi koeffitsiyenti kichik bo`lishi kerak. Reostatli va potensiometrik datchiklar uchun konstantali, manganali, nixromovaya,, novakonstantali, similar sihlatiladi. Kam kontakt bosimli datchiklar uchun esa kumush, platina va oltin qotishmalaridan tayyorlanadi.
Reostatli va potensional datchiklar xarakteri pog`anali bo`ladi. Nazorat qiluvchi va sozlanadigan parametrni uzliksiz o`zgarishida po`ganali qarshilik uzgarishi bir vitkani qarshiligiga teng manoni beradi. Bu holat esa o`lchash xatoligiga olib keladi buni kamaytirish esa simning deametrini kamaytirish hisobiga kamaytiriladi.
Odatda simning deametri kichik bo`lganlari ishlatiladi (0.01 mm gacha bo`ladi). Datchiklarni yaratishda quyidagilarga etibor berish shart, nazorat qilinayotgan va sozlanayotgan parametrda datchikni vitkalarini ko`paytirissdir bus esa pog`anali xarakteristikasini va o`lchash hatoligini kamaytiradi.( qoida buyicha 100…200). Polzunka qismini kontaktlanadigan obmotka kumush yoki kumush va platina qotishmalaridan tayyorlanadi. Datchikda polzunka urniga shetka qo`llanishi mumkun, shotka bir nechta simlardan tashkil topgan bu simlar parallel o`lanadi.
Texnikada asosan potensiometrik datchiklar ishlatiladi, bu esa uzi bila reostatni taklif etadi. Sxema buyicha kuchlanishni bo`lish keritilgan. (1.2-rasm, a)

a) yoqish sxemasi; b) xolostoy rejimda statik xarakteristikasi