2-mavzu. Elektrik datchiklar. Potensiometrik datchiklar
Reja:
1.Elektrik
datchiklar, ularning turlari va ishlash tamoyillari.
2.Potensiometrik datchiklar, ularning qо‘llanilishi, xususiyatlari va
ishlash tamoillari.
Tayanch sо‘z va iboralar:
Elektr, datchik, parametrik datchiklar, reostat,
termojuft, induktivlik, katodli datchik.
1.Elektrik datchiklar, ularning turlari va ishlash tamoyillari.
О‘lchov о‘zgartgichi yoki datchik har qanday avtomatik boshqarish
sistemasining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bо‘lib,
nazorat qilinayotgan
parametrni qabul qilish va uni о‘lchash hamda sistemaning keyingi elementiga
uzatish uchun oson bо‘lgan boshqa parametrga о‘zgartirishga xizmat qiladi.
Har qanday fizik tabiatga ega bо‘lgan, nazorat qilinayotgan parametr datchiklar
yordamida chiqishda mexanik yoki elektrik parametrlarga aylantirilishi mumkin.
Elektr chiqishli datchiklar mexanik datchiklarga nisbatan, masofadan turib
о‘lchash, chiqish signalini kuchaytirish va undan boshqarishda foydalnish osonligi,
kam xatoga yо‘l kо‘yishligi kabi afzalliklarga ega. Shuning uchun ushbu datchiklar
kо‘proq qо‘llanishga ega.
Avtomatik boshqarish
sistemalarida ishlatiladigan, bevosita boshqaruv
obyektlarida о‘rnatiladigan elektr datchiklar parametrik va generatorli datchiklar
guruhiga bо‘linadi. Parametrik datchiklar nazorat qilinayotgan har qanday fizik
tabiatga ega parametrni elektr
zanjirga ulangan rezistor R, induktivlik L yoki
sig‘im S qarshiliklaridan birini о‘zgarishiga aylantirib beradi. Odatda bu
elementlar chiqishda kuchlanish hosil bо‘ladigan har xil о‘lchov sxemalari
(kо‘prik,
potensiometr, logometr)ga ulanadi. Generatorli datchiklar nazorat
qilinayotgan parametrni EYUK ga aylantirib beradi.
Parametrik datchiklar uchun ta’minlovchi manba kerak bо‘ladi, generatorli
datchiklar uchun esa, u talab etilmaydi. Hozirgi
paytda laboratoriyada
о‘tkaziladigan tekshiruv ishlarida, ishlab chiqarishdagi avtomatik qurilmalarda bir-
biridan ishlatilishi, konstruksiyasi va ish prinsipi bilan farqlanadigan turli-tuman
datchiklar ishlatiladi.
Eng kо‘p tarqalgan parametrik datchiklar:
a) reostatli (rezistorli) – bularda nazorat qilinayotgan parametr (masalan siljish)
aktiv qarshilik о‘zgarishiga aylantiriladi;
b) termoqarshilik datchiklari (qarshilik termometrlari) - harorat о‘zgarishini
elektr о‘tkazgich (sim) yoki yarim о‘tkazgich qarshiligining о‘zgarishiga aylantirib
beradi;
v) tenzometrik (simli) datchiklar – mexanik deformatsiyani sim yoki yarim
о‘tkazgich qarshiligining о‘zgarishiga aylantiradi;
g) induktiv datchiklarning ish prinsipi pо‘lat yakor siljiganda simli g‘altakning
induktiv qarshiligi о‘zgarishiga asoslangan;
d) sig‘im datchiklarining ish prinsipi siljishlar sodir bо‘lganda
reostat
sig‘imining о‘zgarishiga asoslagagn;
ye) fotoelektrik (fotorezistor) datchiklarning ish prinsipi yorug‘lik oqimi
ta’sirida ularning elektr о‘tkazuvchanligining keskin о‘zgarishiga asoslangan.
Kо‘p qо‘llanishga ega bо‘lgan generatorli datchiklar:
a) termoelektrik datchiklar (termojuft). Bularning ish prinsipi о‘lchanayotgan
parametr (harorat) о‘zgarganda, termojuft zanjirida hosil bо‘ladigan termoelektrik
effektga asoslangan;
b) induksion datchiklar – chiziqli yoki burchak siljishlarini EYUK ga aylantirib
beradi;
v) pyezoelektrik datchiklar ish prinsipi ba’zi bir kristallar (kvars, segnet tuzi)
ning mexanik bosim ta’sirida kutblanish hodisasiga asoslangan.
Datchiklarning asosiy kо‘rsatkichlari bu: statik tavsif, sezgirlik, xatolik,
inersionlik, vaqt doimiysi va b.q. dir.
Kirish
signali
х
ning о‘zgarishi bilan chiqish signali
у
ning о‘zgarishi
о‘rtasidagi funksional bog‘lanish (
у
=
f
х
) datchikning statik tavsifi deb ataladi.
Chiqish signali
у
о‘zgarishini kirish signali
х
о‘zgarishiga
nisbati datchikning
sezgirligi
S
deb ataladi, ya’ni
x
y
S
=
.
Datchikning chiqishida hosil bо‘lgan signal bilan uning nominal qiymati
о‘rtasidagi farq datchikning xatosi deb ataladi. Datchiklar yuqori sezuvchanlikka
va kichiq xatolikka ega bо‘lishlari kerak.
Quyida avtomatik boshqarish sistemalarida tо‘kimachilik korxonalari
texnologik
jarayonlari
parametrlarini
о‘lchashda kо‘plab qо‘llanadigan
datchiklarning ba’zi birlarining tuzilishi va ish prinsipi bilan tanishamiz.
Avtomatik rostlash tizimining muhim va asosiy funksional elementlaridan
biri о‘zgartgich bо‘lmish-datchikdir. Datchikning xizmat burchi-ART
nazorat yoki
rostlanuv qiymatini rostlash uchun qulay bо‘lgan navbatdagi elementga ta’sir
etuvchi qiymatga aylantirishdan iborat.
Datchiklarning chiqish qismi mexanik va elektrik qiymat bilan ifodalanishi
mumkin. Ular parametrik va generatorli guruhlarga bо‘linadi.
