O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

4. Hid bilish, ta’m bilish va teri analizatorlari 
Hid bilish analizatorlari.
Hid bilish analizatorining periferik qismi burun 
bo‘shlig‘ining yuqori shilliq qavatida joylashgan (4-rasm). Uning tarkibida hid 
biluvchi va tayanch hujayralari bo‘lib, har bir tayanch hujayra atrofida 9-10 hid 
bilish hujayrasi o‘rnashgan. Hid biluvchi hujayralar tuklar bilan qoplangan va ular 
daqiqaga 40-50 egiluvchan harakatlar qilib turadi. Ushbu hujayralardan hid bilish 
piyozchasiga tolalar boradi va shu yerdagi nerv hujayralariga biror hid ta’sirida sodir 
bo‘lgan impulslar beriladi. Bu impulslar o‘z navbatida markaziy nerv tizimining 
turli qismlariga tarqalib, miya yarim sharlar po‘stlog‘idagi hid bilishning eng oliy 
markazigacha yetib boradi. 

---

96 
4-rasm.
Hid bilish analizatorining tuzilishi 
Hid bilish retseptorlari o‘z qitiqlagichlariga nihoyatda sezgir bo‘lib, ularning 
qo‘zg‘alishi uchun nafas olish havosidagi hid beruvchi moddaning (masalan, 
butilmerkaptan) 1-8 molekulasi yetarlidir. Shuni ham aytib o‘tish joizki, hid bilish 
mexanizmi hozirga qadar oxirigacha aniqlanmagan. Taxmin qilinishicha, hid 
beruvchi modda molekulalari burun bo‘shlig‘i shilimshiq moddasida erib, u yerdagi 
retseptorlarni qitiqlaydi (5-rasm). 
5-rasm.
Hid bilish retseptorlarining o‘z qitiqlagichlariga ta’siri 
Endi tug‘ilgan bolalar o‘tkir hidga yuz muskullarini burishtirib munosabat 
bildirishadi. Bolalarda hid bilish 6 yoshgacha rivojlanib boradi. Odamda turli xil 
hidlarni bir-biridan farqlash qobiliyati yoshga qarab oshib boradi. 

---

97 
Ta’m bilish analizatorining retseptor qismi, asosan, tildagi bargsimon, 
zamburug‘simon va tarnovsimon so‘rgichlarda maxsus piyozchalar holida 
joylashgan (6- rasm). 
Yana ular kam bo‘lsada, yumshoq tanglay va halqumda ham uchraydi. Ta’m 
sezuvchi piyozchalar tayanch va sezuvchi hujayralardan tashkil topgan. Sezuvchi 
hujayralarning uchida tuklar bo‘ladi, ulardan ketgan tolalar beshinchi (uch shoxli) 
va to‘qqizinchi (til-tomoq) juft bosh miya nervlari tarkibida bosh miya yarim 
sharlarining po‘stloq qismigacha ko‘tariladi.