O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

Ta’m bilish analizatori.
Ta’m sezadigan hujayralar doim yangilanib turish 
xususiyatiga ega. Ayniqsa bu borada tilning uch qismidagi hujayralar diqqatga 
sazovordir, qayd qilingan hujayralar to‘rt xil, ya’ni nordon, shirin, sho‘r va achchiq 
ta’mlarni farqlashga moslashgan bo‘lib, shundan tilning uchida shirin mazani, tubida 
esa achchiqni sezadiganlari qalin joylashgan. 
6-rasm. 
Ta’m bilish analizatorining retseptor qismi 
 
Har xil mazani sezish endi tug‘ilgan bolalarda ham mavjud bo‘lib, ular shirin 
mazaga emish va yutinish reflekslari bilan javob bersa, achchiq, sho‘r va nordon 
mazaga aftini burishtiradi. Ta’m sezish bolalarda 8-9 yoshlargacha rivojlanib boradi 
va 10 yoshga kelib katta odamlardagidek to‘liq shakllanadi. 
Teri analizatori.
Teridagi harorat (issiq va sovuq), bosim, og‘riq, tebranish, 
cho‘zilish kabi sezgilarni qabul qiladigan anatomik birliklar teri analizatori deyilib, 
uning to‘rt xil retseptorlari farqlanadi (taktil retseptorlar, issiq, sovuq va og‘riqni 
sezuvchi nerv uchlari (7- rasm). Shundan taktil retseptorlar teriga ta’sir etuvchi 
barcha mexanik qitiqlanishlarni (tegib turish, bosim, cho‘zilish va tebranish) qabul 
qiladi. Sovuq va issiqni qabul qiluvchi retseptorlar haroratni sezuvchi retseptorlar 
ham deyiladi. Qayd qilingan retseptorlarning teri yuzasida joylashish zichligi 
turlicha bo‘lib, o‘rtacha uning har 1 sm7 yuzasida 50 og‘riqni sezuvchi, 75 taktil, 17 
sovuqni va 7 issiqni sezuvchi retseptorlar joylashgan. Bundan tashqari, tananing turli 
qismlaridagi teri o‘zidagi bir xil retseptorlari soni bilan bir-biridan farq qiladi. Odam 
tanasida retseptorlar eng qalin joylashgan joyi lablar va qo‘l barmog‘i uchlaridagi 

---

98 
terida uchraydi. Har xil sezgining o‘z retseptorlari bo‘lishi bilan bir qatorda bir xil 
retseptor, agar qitiqlanishlar yetarli kuchga ega bo‘lsa, har xil ta’sirotni (masalan, 
og‘riqni) sezish xususiyatiga ham ega. 
7-rasm.
Teri analizatori 
 
Teri sezgisining markaziy nerv tizimiga yetib borishi har xil diametrli nerv 
tolalari bilan amalga oshiriladi. Masalan, kichik diametrli nerv tolasi orqali 
ketgan impulslar orqa miyaga kelib ikkinchi neyronga ulanadi, uning aksonlari o‘rta 
miyadagi ko‘rish bo‘rtiqlarigacha yetib boradi va, nihoyat, ular shu yerdan uchinchi 
neyronga ulanib, impulslarning miya yarim sharlari po‘stlog‘igacha ko‘tarilish 
uchun xizmat qiladi. Yo‘g‘onroq nerv tolasidan ketadigan impulslar to‘g‘ridan-
to‘g‘ri uzunchoq miyaga borib, ikkinchi neyronga ulanadi. Bu neyrondan impulslar 
ko‘rish bo‘rtiqlariga borib, uchinchi neyron aksonlariga beriladi va miya 
po‘stlog‘iga yetib boradi. 
Homila rivojlanishining dastlabki davrlaridan boshlab (8-hafta) teri 
retsepsiyasi shakllana boshlaydi. Homilaning 6-oy rivojlanishida lablarga berilgan 
ta’surot natijasida yuzaga kelgan refleks boshqa teri reflekslaridan ustun turadi. Bola 
tug‘ilganidan keyin uning teri sezgisi rivojlanib boradi va bir yoshning oxiriga kelib 
katta odamlarnikiga o‘xshash holatga keladi. Lekin teri analizatorining markaziy 
po‘stloq sohasida rivojlanishi bola tug‘ilganidan keyin yillab davom etadi. 
Maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarning teri sezgisi katta odamlarnikidan 
ancha yuqori bo‘lishi aniqlangan.