O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Qadimgi Xitoy falsafasi. 
Qadimgi Xitoyda fan va madaniyat o’ziga xos shaklda 
rivojlangan. Eramizdan avvalgi ikki minginchi yilning o’rtalariga kelib, Yuan-in 
davlatida muayyan xo’jalik shakli yuzaga kelgan. Eramizdan avvalgi XII asrda esa, 

---

31 
urushlar natijasida davlat Chjou qabilasining qo’liga o’tgan. Bu hokimiyat eramizdan 
avvalgi III asrgacha davom etgan. Bu vaqtda diniy mifologik dunyoqarash 
hukmronlik qilgan. U olam va tabiatning paydo bo’lishini o’ziga xos tarzda 
tushuntirgan va dunyoviy bilimlar rivojiga o’z ta’sirini o’tkazgan. 
Bunday ruhdagi falsafiy g’oyalar ayniqsa qadimgi Xitoy donishmandi Konfutsiy 
(551—479) ijodida yaqqol aks etgan. Uning «Hikmatlari», ya’ni aforizmlari juda 
mashhur. Konfutsiy talimotida umuminsoniy qadriyatlarning xitoy xalqi turmush 
tarzida o’ziga xos tarzda namoyon bolishi, bu xalqqa xos ma’naviy mezonlar aks 
etgan. Bu ta’limot bir necha asrlar davomida ushbu hududda milliy g’oyalar 
majmuyi, millatning mafkurasi sifatida odamlarning ma’naviy ongi va qiyofasi 
shakllanishiga ta’sir ko’rsatgan. U hozirgi Xitoyda ham o’zining muayyan 
ahamiyatini saqlab qolgan. 
Konfutsiy fikricha, olamni osmon boshqaradi. Osmon irodasi — taqdirdir. Biz 
yashab turgan olam, undagi tartib osmon hukmdori tomonidan yuborilgan. Jamiyat 
hayotidagi tartibga qattiq amal qilish talab etiladi. Tartib, Konfutsiy nuqtayi nazariga 
ko’ra, ilohiy mazmunga ega va uning mohiyatini «Li» tushunchasi belgilaydi. U, 
ya’ni tartib dunyoning mohiyatini aks ettiradi. Binobarin, jamiyatdagi barcha 
harakatlar unga binoan amalga oshishi lozim. Tartib — insoniyat jamoasining eng 
oliy hayotiy qadriyatlaridan biridir. Konfutsiyning ta’kidlashicha, shaxs faqat o’zi 
uchun emas, balki jamiyat uchun ham yashashi kerak. Konfutsiy ta’limotida 
insonning hayotdagi ijtimoiy o’rni nihoyatda ulug’, u o’ziga ravo ko’rmagan narsani 
boshqalarga ham ravo ko’rmasligi, o’ziga ravo ko’rgan narsani boshqalariga ham 
ravo ko’rishi lozim. 
Konfutsiyning qarashlari keyinchalik jahon falsafasida axloqiy tamoyillar 
rivojida, adolat, birodarlik, erkinlik g’oyalari takomilida muhim o’rin tutgan. Bu 
ta’limot Xitoyda ikki ming yil davomida davlat dini darajasiga ko’tarilgan va xalq 
hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. 
Qadimgi Xitoyning ko’zga ko’ringan faylasuflaridan biri LaoSzidir (VI—V 
asrlar). Uning ta’limotiga ko’ra, olam, jamiyat va inson hayoti Dao qonuniga 
boysunmog’i lozim. Daosizm ta’limoti ana shu tariqa shakllangan. Dao qonuni — 

---

32 
tabiatning yashash qonunidir, undagi rang-baranglik kurashi va uyg’unligi 
abadiyligining e’tirof etilishidir. Bu qonunga ko’ra, olamning asosini tashkil etuvchi 
«Si», ya’ni beshta unsur — olov, suv, havo, yer va yog’och yoki metall olamdagi 
barcha jismlar asosini tashkil etadi hamda ularning yuzaga kelishini ta’minlaydi. Lao-
Szining ta’kidlashicha, olamda hech bir narsa doimiy va o’zgarmas, harakatsiz holda 
bolishi mumkin emas. 
Daosizmga binoan, dunyodagi hamma narsa bir holatdan ikkinchi holatga o’tib 
turadi. Qarama-qarshi kuchlar o’rtasidagi kurash, ya’ni In va Yan orasidagi 
munosabat — bizni o’rab turgan olamni harakatga keltiruvchi kuchlar manbayidir. In 
va Yan o’rtasidagi kurash daoni anglatadi. Odamzod bu kurash jarayonida doimo 
yaxshilik tomonida turishi, o
’
zini qurshab turgan tabiat va atrofdagi olamga mehr 
ko
’
rsatishi lozim. Bolmasa, Dao qonuni buziladi va bunday joyda baxtsizlik, fojia yuz 
beradi. LaoSzi bu o
’
rinda ekologik faloqatni nazarda tutgan. «Kishilar Dao qonunini 
buzmasliklari kerak, aks holda tabiat ulardan albatta o
’
ch oladi», degan edi Lao-Szi. 
Buni ekologik faloqatlar avj olib borayotgan bugungi kun voqeligi ham tasdiqlaydi. 
Umuman, tabiat, jamiyat va insonga nisbatan ehtiyotkor munosabatda bolish, 
Ona zamin va Vatanni asrab-avaylash, odamlar o
’
rtasidagi munosabatlarda yaxshilik 
tomonida turish — qadimgi xalqlarga xos bo
’
lgan falsafaning bosh g’oyalaridir. 
O’sha, hamma narsa oddiy tushunilgan qadim zamonlardayoq buyuk aql egalari 
odamlarni tabiatni asrashga, insonni qadrlashga chaqirgani bejiz emas. Ular insoniyat 
hayotiga xavf soladigan darajaga yetmay turib, u boradagi muammolarning oldini 
olish to
’
g
’
risida juda ibratli o’gitlar bergan. Qadimgi dunyo falsafasini chuqurroq 
o
’
rgangan odam o
’
sha davr mutafakkirlari hozirgi zamon sivilizatsiyasi qarshisida 
turgan barcha umumbashariy muammolardan odamlarni ogohlantirganligining 
guvohi bolishi murnkin. Gap bu ogohlantirishni eshitish, ularni o’zlashtirish va 
hayotning qonuniga aylantirishda edi, xolos. Afsuski, odamzod nasli o
’
zi yaratgan 
buyuk daholarning barcha o
’
gitlariga hamma vaqt ham quloq solavermagan. Ilm va 
fanda necha-necha kashfiyotlar qilingan, ammo ulardan o
’
z vaqtida kerakli tarzda 
foydalanilmaganiga ko
’
hna tarix guvoh. Bugun ham ajdodlarimizning Vatan, tabiat, 
jamiyatni asrash, undagi tartib va qoidalarni buzmaslik to
’
g
’
risidagi da’vatlari 

---

33 
eskirgani yo
’
q. Yillar, asrlar o’tishi ularning qadrini tushirmaydi. Zero, bu talimotlar 
insoniyatning o’tda yonmas va suvda cho’kmas umuminsoniy qadriyatlari 
to’g’risidadir. 
 
Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII asrlarigacha bo’lgan davr mahsuli 
bolgan diniy-falsafly ta’limotlardan hiri zardushtiylikdir. Bu ta’limotga Zardusht asos 
solgan bo’lib, Sliarq va G’arbda Zaratushtra, Zaroastr nomlari bilan mashhurdir. 
Manbalarga ko’ra, Zardusht eramizdan avvalgi VI asrning birinchi yarmida yashagan. 
Lekin uning tarixiy yoki afsonaviy shaxs ekanligi haqida aniq bir to’xtamga kelingani 
yo’q. U o
’
zini payg
’
ambar deb e’lon qilgan. Lekin uning payg
’
ambarligi ilohiy 
kitoblarda o
’
z tasdig’ini topmagan. 
Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko
’
rsatmoqdaki, bu ta’limot 
Vatanimiz hududida, xususan, Xorazm zaminida paydo bo
’
lgan. Zardushtiylikning 
bosh kitobi «Avesto»dir. Unda qadimgi xalqlarning dunyo to’g’risidagi tasavvurlari, 
o
’
ziga xos qadriyat va urf-odatlari aks etgan. Unda olamning azaliy qarama-qarshi 
kuchlari — yaxshilik va yomonlik, yoruglik va zulmat, issiqlik va sovuqlik, hayot va 
o
’
lim borasidagi qarashlar o
’
z ifodasini topgan. «Avesto»da, Shuningdek, tabiat 
falsafasi, tarix, etika, tibbiyotga oid ma’lumotlar ham berilgan. 
Falsafa tarixida makedoniyalik Shox Filippning o
’
g’li Aleksandr (eski o
’
zbek 
tilida Iskandar deyilgan) istilosi va Grek-Baqtriya davri falsafasi ham xalqimizning 
taraqqiyot tarixida muhim o
’
rin tutgan. Manbalarda Aleksandr «Avesto»ning 
ko
’
pgina qismini yondirib yuborgani haqida malumotlar bor. Bugungi kungacha ham 
ayrim tarixchilar Aleksandr «Avesto»ning tilini bilmagani, uni o
’
qiy olmagani sababli 
bu kitobning qadr-qimmatini tushunmagan va uni yoqish to
’
g
’
risida ko
’
rsatma bergan, 
degan fikrlarni bayon etadilar. Aslida unday emas. Bu — tarixiy haqiqatni, garchand 
u kimlar uchundir achchiq va kimlar uchundir ibratli bo
’
lsa-da, xaspo
’
shlashga 
urinishdan boshqa narsa emas. Negaki, Aleksandr o
’
z zamonida fanlarning otasi deb 
nom olgan falsafani fan darajasiga ko
’
targan, buyuk donishmand sifatida yetti iqlimda 
tan olingan Arastudan ta’lim olgan edi. Binobarin, Aleksandrni savodsiz, kitobning 
qadrini tushunmaydigan kimsa deb ta’riflash tarix haqiqatiga to
’
g
’
ri kelmaydi. 

---

34 
To’g’ri, u «Avesto»ni o’tda kuydirgan bolishi mumkin. Lekin buni kitobning 
qadrini tushunmagani uchunmas, balki yerli xalqlarni birlashishga da’vat etib 
turuvchi, ular e’tiqod qoygan milliy g’oyalar timsoli bo’lgan va o’z saltanatiga qarshi 
muttasil kurash olib boruvchi vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba ekanini 
nazarda tutib, shu ishni amalga oshirgan. U, yuqorida ta’kidlanganidek, mazkur kitob 
omon tursa, u ushbu zamin farzandlari uchun o’zlikni anglash, binobarin, kuch-qudrat 
manbayi bo’lib qolaverishini nihoyatda yaxshi tushungan. Aleksandrdan keyin 
yashagan Rim imperatorlari ham Misr va Vizantiyaga qarshi urush qilib, 
yahudiylarning yerini bosib olganida tub aholining madaniy boyliklarini yo’q qilgani, 
«Zabur» va «Tavrot»ning qadimgi nusxalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi 
misolning tasodifiy emasligidan dalolat beradi. 
Umuman, har qanday sharoitda ham istilochilarning birinchi ishi xalq va 
millatlarni zo’rlik bilan bosib olish, boyliklarini talash bo’lsa, keyingi asosiy faoliyati 
— millatni o’z tarixi va an’analaridan uzib qoyish, madaniy merosini talon-taroj 
qilish, uning ma’naviyatini yo’qotishdan iborat bo’ladi. Tarixning bu achchiq sabog’i 
mustamlakadan ozod bo’lgan, o’z mustaqilligini saqlab qolish va mustahkamlashga 
intiladigan har qanday xalq taraqqiyoti uchun eng muhim xulosa bo’lib xizmat qiladi. 
Markaziy Osiyoda buddaviylik ham o’z o’rniga ega. U diniy-falsafiy ta’limot 
sifatida qadimgi Hindistonda eramizdan avvalgi VI asrning oxiri va V asr boshlarida 
vujudga kelgan. U jahonda keng tarqalgan dinlardan biridir. Bu ta’limotga asos 
solgan donishmand Sidharta urug’idan chiqqan Gautama hisoblanadi. Keyinchalik u 
«Budda», ya’ni nurlangan degan laqabga ega bo’lgan. Buddaviylik Islomga qadar 
O’rta Osiyoda tarqalgan qadimgi dinlar orasida mavqe jihatidan juda katta o’rin 
tutadi. Bu ta’limot O’rta Osiyoga eramizdan avvalgi II—I asrlarda kirib kelgan. 
Tarixiy manbalarga ko’ra, uni Toharistonga balxlik savdogarlar olib kelishgan. 
Kushonlar davrida buddaviylik dini hukmron dinga aylangan edi. 
Buddaviylikning O’zbekiston va Hindiston xalqi o’rtasida o’z davrida ma’naviy 
ko’prik bo’lib xizmat qilganligi aniq. Xalqlarimiz orasidagi do’stlik va birodarlikning 
ildizlari ham o’sha davrg.i borib taqaladi va bugungi kunda aksariyat kishilar, 

---

35 
ayniqsa, yoshlarimizning hind xalqi, uning madaniyati va san’atiga qiziqislii tasodifiy 
emas. 
Moniy ta’limoti yurtimizda buddaviylikdan keyin keng tarqalgan edi. U 
zardushtiylik va xristianlikning sintezlashuvi natijasida vujudga kelgan. Moniy fors 
va arab tillarida bir necha lisolalar yozgan. Lekin ular bizgacha yetib kelmagan. 
Moniy Imtto «Moniylik yozuvi» nomli alifbo ham tuzgan. Uning ta’limoticha, 
hayotda dastavval nur dunyosi — yaxshilik va zulmat dunyosi— yovuzlik bo’lgan. 
Ular o’rtasida abadiy kurash boradi, inson ikki unsur (ruh — nur farzandi, jism — 
zulmat mahsuli)dan iborat. Moniylik xalq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi 
taMimot bo’lgani sababli hukmron mafkura qarshiligiga duch kelgan. 
Moniylik ta’limoti asosida Mazdak ta’limoti yuzaga kelgan. U eramizning V—
VI asrlarida keng tarqalgan edi. Uning asoschisi Mazdak (470—529-yilIar) bo’lgan. 
Mazdak va uning maslakdoshlari o’z qarashlarida xalq ommasiga suyangan. 
Xalqning ozodlik, erkinlik, hurlik yo’lida olib borgan harakatlariga rahnamolik 
qilgani uchun tez fursatda ularning maslakdoshlari, izdoshlari ko’payib ketgan. 
Mazdakiylik ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish yo’lida kurashga da’vat etuvchi 
mafkura sifatida xizmat qilgan. Unda asosiy yovuzlik-boylikka hirs qoyish va o’ta 
kambag’allik qoralanadi. Bu insonparvar harakatdan cho’chigan shox Mazdakni turli 
hiylalar bilan o’limga mahkum etadi. Mazdakiylar harakati, eramizning VI asrida 
bostirilganiga qaramay, turli mamlakatlarda muayyan darajada davom etgan. 
Markaziy Osiyo arablar istilosigacha mayda feodal mulklarga bo’lingan edi. VII 
asrning oxiri VIII asrning boshlarida Mavoraunnahr xalqlari Arab xalifaligi 
hokimiyati ostida qoldilar. Arab yarim oroli islomning kelib chiqishi arafasida urug’-
qabilachilik munosabatlarining inqirozi bosqichida edi. VI asrda arab qabilalari 
o’rtasida markazlashishga bo’lgan tamoyil kuchayib boradiki, u o’z ifodasini 
xaniflaming (voizlarning) qabila sanamlariga (shirk) qarshi qaratilgan yakkaxudolikni 
(tavhid) targ’ib qilishlarida topadi. Oxirgi xaniflardan biri Quraysh qabilasidan kelib 
chiqqan Muhammad (570-632) edi. Muhammad va uning sahobalarining faoliyati 
natijasida