O‘zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika fakulteti Musiqa ta’lim yo’nalishi talabasi Abduraximova Ozodaning umumta’lim maktablarida musiqa to’garaklarini tashkil etish

II bob Ta’lim muassasalrida misiqa to’garaklarining ijodiy faoliyatlari.
2.1. Jamoa shaklida o’tiladigan to’garaklar (Xor studiyalari )

Jamoa shaklida o’tiladigan to’garaklar To’garak mashg’ulotlariga yakka tarzda yondashish bilan birga jamoa shaklida mashg’ulotlar o’tkazish ham keng qo’llanilmoqda. Jumladan, cholg’u ansambllari, folklor, raqs, xor jamoalari shular jumlasidandir. Hozirgi kunda musiqiy to’garaklarda “Doirachilar”, “Dutorchilar”, “Raqs”, “Xor” va boshqa turdagi jamoaviy to’garak turli o’z ish faoliyatini olib bormoqda.

Maktabdan tashqari to’garaklardagi jamoa turzida tashkil etilgan to’garaklardagi bolalar soni 15-20 tadan, boshqa turdagi to’garaklarda birinchi yili 10 tadan, ikkinchi yili sakkiztadan kam bo’lmasligi nazarda tutiladi. To’garak mashg’ulotlari uchun birinchi o’quv yili 4 akademik soat ajratilsa, ikkinchi va keyingi yillar haftasiga 6 akademik soatdan ajratiladi Bolalar xor studiyasi Bolalar bilan musiqa ishlarini amalga oshirishning yana bir shakllaridan biri – xor studiyalaridir. Xor studiyasi – bu bolalarni musiqiy tarbiyalovchi dargoh bo’lib, u o’zida o’quv, ijrochilik va tarbiyaviy ishlarni mujassam etadi.
Xor studiyalariga bolalar 4-6 yoshlaridan boshlab qatnashishlari mumkin. mashg’ulotlar jarayonida bolalar nafaqat vokal-xor malakalrini, balki musiqa cholg’ularida ijro etish, musiqa savodini o’rganish, muayyan musiqa cholg’u ijrosini o’zlashtiradilar. Musiqiy cholg’uni shu tarzda o’rganish ularning musiqaga bo’lgan qiziqishlarini susaytirmaydi. Bunday mashg’ulotlarining afzalligi – xor qo’shiqchiligi jarayonida bolalarning musiqaga bo’lgan layoqati namoyon bo’lib, ularning musiqiy qobiliyati jadal rivojlanadi. Xor studiyalar faoliyatining o’ziga xosligi shundan iboratki, ularda ijrochilik, ma’rifiy faoliyat, o’quv-ta’limiy va tarbiyaviy ishlar bilan uzviy olib boriladi.
Xor studiya xususiyatlarini xor studiyalari negizida rivoj topgan xor maktablarida, shuningdek umumiy o’rta ta’lim va ixtitsoslashgan musiqa maktablaridagi bolalar xor jamoalari va maktabdan tashqari muassasalar (bolalar va o’smirlar uylari va saroylari, madaniyat uylari va saroylari)da ko’rish mumkin.
Xor studiyalari faoliyatini tashkil etishning asosiy shartlari: 1) xor bosqichlari; 2) xor sinflari; 3) xor oromgohlari, 4) xor «payvandi»; 5) xor estafetasi; 6) barcha musiqa o’quv fanlariining o’zaro aloqadorligi; 7) xor solfejiosi. Xor bosqichlari – bu kamida ikki xor jamoalari, ya’ni kichik va katta guruhlarining mavjudligidir. Xor bosqichlari – xor jamoasi
barqarorligining asosiy sharti bo’lib, ayni paytda uning ijodiy salohiyatidan darak beradi. Mazkur bosqichlar bolalarning bilim darajalariga qarab belgilanadi. Turli bilimdagi bosqichlarning yo’qligi xor rahbarini xor jamoasiga musiqiy tayyorgarligi yo’q bo’lgan bolalarni qabul qilishga majbur qiladi.
1- bosqich - bu tayyorlov xor guruhi bo’lib, unda birinchi sinf o’quvchilari kuylaydilar. Mashg’ulotlar haftada uch marta 1 soatdan o’tkaziladi. Asosiy vazifa - bolalarda kuy va qo’shiqqa qiziqishni uyg’otish, ularning musiqiy qobiliyatlarini takomillashtirishdir. Birinchi bosqich mashg’ulotlarida o’yin shakllaridan keng foydalaniladi (musiqali salomlashish, dirijyorlikka taqlid qilish va hokazo). Birinchi bosqich mashg’ulotlarida xor solfejiosi bilan bog’liq bo’lgan ko’proq solfejioning o’ziga e’tibor beriladi. Bolalar bu bosqichda turli musiqa asboblarida ijro etish malakalarini egallaydilar. Bu ish studiya qatnashchilarini fortepiano, akkordeon, skripka yoki xalq cholg’ularidan rubob, dutor, doyra va boshqalarda ijro etishga tayyorlash maqsadida amalga oshiriladi.
Mashg’ulotlar rejasi oyma-oy tuzilgan buladi. Bolalar yuqori past tovushlarni o’zaro farqini o’rganadilar. Xor rahbari katta o’zgarishlardan iborat kuyni ijro etadi, bolalar esa ohango’zgarishlarini aniqlab, ularni o’ng ko’rsatadilar. Bu bosqichning keyingi mashg’ulotlarida qo’l harakati va xatto oyoq harakatlari bilan bog’liq mashqlardan foydalanish mumkin. Qo’l harakatlari turli balandlikda bajarilib, buning yordamida parda bosqichlari belgilanadi. Qo’l harakatlariga asoslangan kuylash asta-sekin o’rgatiladi, bolalar oldin o’qituvchi bilan birga, qo’l harakatlarini qaytargan holda, barcha pardalarni pastdan-yuqorigacha kuylaydilar. Keyinchalik qo’l harakatlariga asoslangan mashqlar turli bosqichlar birikmalarini o’z ichiga oladi.
Notaga qarab kuylashga tayyorgarlik mashqlari besh bosqichda amalga
oshiriladi. Bu holda kuylovchining chap qo’li nota yo’lini ko’rsatib, o’ng qo’lining ko’rsatkich barmog’i tovushlarning harakatini belgilaydi.
Pardalarni egallash jarayonini 4 bosqichga bo’lish mumkin:
1-bosqich – 2-3 tovushdan iborat oddiy mashqlar.
2-bosqich - VII- parda kiritiladi.
3-bosqich - IV va V pardalar kiritiladi.
4-bosqich - VI parda kiritiladi.
Notalar bo’yicha solfejio mashg’ulotlarini boshlangandan so’ng, bolalar, har bir chorak notaga bitta hisob, yarimtalikka – ikki, butun notaga esa to’rt hisobi to’g’ri kelishini yodga oladi. O’lchovni o’rgatishda bolalarning diqqatini yuqoridagi sonlar vazn birligi necha bo’lakdan iborat ekanligiga, pastki sonlar esa ritmik bo’laklarning sifati ekanligiga jalb etiladi. Musiqa savodi o’rgatishning keyingi muhim bosqii – major tuzilmalarining turg’un va noturg’un pardalar haqidagi tushunchani o’rgatishdan iboratdir. Xor rahbari fortepianoda turg’un, keyin noturg’un pardalarni ijro etadi. Bolalar do major tovushqatoridagi do, mi, sol - turg’un pardalar, qolganlari esa - noturg’un pardalar ekanligini tinglab, idrok etadilar. Xor rahbari bolalar egallagan bilim va malakalardan qo’shiq ustidagi amaliy ishlarda faol foydalanishga harakat qilmog’i kerak.
Bolalarga bilim berishning birinchi yilida turli musiqiy o’yinlaridan foydalanish mumkin. Ulardan kutilgan maqsad – bolalarning musiqiy uquvi va xotirasini takomillashtirishdir.
2-bosqich (kichik bolalar xori - ikkinchi sinf o’quvchilari). Ular bilan haftada uch marta 1 soatdan mashg’ulot o’tkaziladi. Bolalar ikki ovozli oddiy qo’shiqlarni ijro etishga harakat qiladilar. Bu bosqich bolalari qo’shiqlar bilan bir qatorda musiqa savodi va solfedjio uquvidan ham xabar topadilar. SHuningdek, turli xil musiqiy o’yinlardan ham mashg’ulotlar jarayonida keng foydalanish davom ettiriladi. Iqtiborli bolalar yakkaxon vazifasini ham bajaradilar. Qolaversa, ular asosiy musiqa cholg’ularida ijro etishni o’rganadilar. Kichik bolalar xori yangi o’quv yilining birinchi oyidan boshlab, o’tgan yilda o’zlashtirilgan o’quv materiali qaytariladi va yangi ohanglar asosida mustahkamlanadi. Bolalarga major tuzilmasini ton va yarim tonlardan iborat ekanligini tushuntirib bera olishlari kerak. Yaqqol ko’rsatish uchun Bolgariyada qo’llaniluvchi zinapoya usulidan foydalanish mumkin. Minor tizimini bolalar musiqa uquvi yordamida kuylash jarayonida anglab oladilar. Ammo minor ladning tuzilish qoidalarini tushunish ikkinchi o’quv yilining oxirida, maxsus mashqlarni o’rganilgandan keyingina ro’y beradi. Bolalarning diqqati, doimo, majorni minordan farklashga qaratiladi. Bularning hammasi ixtiyoriy ravishda, repertuardagi qo’shiqlarni o’rganish jarayonida amalga oshiriladi. Asosiy maqsad, bolalarni biror bir narsaga o’rgatishdan ko’ra, ularda bir-biriga o’xshamagan akkordlarning garmonik tuslariga qiziqish uyg’otishdir. Bolalar xorning birinchi bosqichidayoq, garmonik birikmalarni tinglab tushunib yetishlari va nafaqat qo’shiq ohangiga, balki, uning jo’rligiga ham e’tibor berishlari muhimdir.
3- bosqich (o’rta xori, 3-5, ba’zan 6-7-sinf o’quvchilaridan tashkil topgan bo’ladi). Mashg’ulotlar - haftada ikki marta 2 soatdan o’tkaziladi. Dars mashg’ulotlaridan kutilgan asosiy maqsad - xor ishtirokchilarini katta xor guruxlariga tayyorlashdan iborat. O’rta xor guruhi - mustaqil jamoa bo’lib, kontsertlarda faol ishtirok eta oladi. Xor mashg’ulotlarida bolalar muntazam ravishda og’zaki diktantlarni yozib, xor solfejiosining qolgan turlarini ham egallab boradilar.
4-bosqich (katta xor) - bu yetakchi xor guruhidir. Bu bosqichda 10-16 yoshdagi
bolalar haftasiga ikki marta ikki soatdan shug’ullanadilar. Katta xor guruhi yutuqlari – avvalgi uch bosqichda egallangan bilim, malaka va ko’nikmalarning mahsulidir. Boshqa xor bosqichlarida bo’lgani kabi, katta xor guruhida ham yangi materialni o’rganishdan oldin o’zlashtirilgan qo’shiqlarni takrorlash va mustahkamlash bilan uzviy ravishda olib boriladi. Xor solfejiosi mashqlariga endi 20 minutgacha vaqt ajratiladi, shundan yarmisi o’tgan materialni qaytarishga sarf qilinadi. Minor tovushqatorini major bilan qiyoslab, bolalarning diqqatini, ayniqsa, minor tertsiyasiga, so’ngra ikkala tovushqatorning oltinchi bosqichlari orasidagi farqga qaratish mumkin. Bolalarga, ularning musiqiy ongida major bilan tabiiy minorlarning VII bosqichi orasidagi farqni mustahkamlaydigan mashqlar beriladi. Tabiiy minorni idrok etishga qaratilgan mashqlar bilan birga major tuzilmasi ustidagi ish ham davom ettiriladi: major bilan minorni tez-tez qiyoslab turish materialni o’zlashtirishni tezlashtiradi. Minor ladini idrok etishga nisbiy solmizatsiya uslubining quyidagi usuli yordam beradi. Qulay balandlikdagi tonlikda sozlanib, (bolalar qaysi tonlikligini bilmaydilar), o’qituvchi u yoki bu bosqichni raqam nomini aytib, bolalarga ularni kuylashni taklif etadi. Ushbu tarzda ham oddiy, ham murakkabroq mashqlar bajarish mumkin.
Bir ovozli mashqlar bilan bir qatorda ikki yoki uch ovozli mashqlarni ham kiritish mumkin. Ikki ovozli mashqlarda xor amaliyotida keng tarqalgan turli interval birikmalari beriladi. Major va keyinchalik minor ladlarini to’g’ri anglab yetgandan so’ng, xor qatnashchilari o’z ovoz yo’llarini ham erkin ravishda ijro etadilar. Xor guruhi uch ovozli musiqani ijro etishi bilan uch ovozli garmonik mashqlar kiritiladi. Bu ishning uslubiyoti, ikki ovozli mashqlarni o’rganilganda qanday bo’lsa, shundayligicha qoladi. Xor sinflari ko’pincha biror bir umumiy o’rta ta’lim maktabi qoshida tashkil etiladi. Bu xor studiyasiga qatnovchilarning umumiy o’rta ta’lim maktab sinflari o’quvchilari bilan birlashishidir. Xor studiyasining barcha a’zolari maxsus jadval asosida yig’ilishib o’qituvchi rahbarligida mashg’ulot o’tkazishadi.
Xor oromgohlari – bolalar va o’smirlar yozgi oromgohi tarzida tashkil etilgan bo’lib, unda har kuni musiqiy tadbirlar amalga oshiriladi. Bu yerda xor mashg’ulotlari har kuni 1-2 marta 1,5 soatdan muntazam ravishda utkaziladi. 1. «Xor payvandi» - deganda tajribali xor ijrochilarining tajribasi kam bo’lgan xor ijrochilari bilan hamkorlikda o’tkazadigan mashg’ulotlari tushuniladi. «Xor payvandi» jamoalarning o’zaro tajriba almashinuviga asoslanib, ularning ijodiy salohiyatini oshiradi. «Xor payvandlari» turidagi mashg’ulotlardan olingan bilim va malakalarni yanada takomillashtirish, tajriba almashish yo’li bilan saqlab qolish, rivojlantirish va ommalashtirish kerak. Xor estafetasi Bu katta xor guruhlarining kichik guruhlar bilan birga olib boradigan «otaliq» ishidir. Xor estafetasi shunisi bilan afzalki, u studiya qatnashchilarida o’zaro tajriba almashuv, kichiklar haqida g’amxurlik, pedagogik ko’nikmalar, shuningdek, jamoa bo’lib ishlash an’analarini saqlab qolishdek ajoyib hislatlarni tarbiyalaydi.
Xulosa o’rinida shuni aytish mumkinki, Respublikamizdagi ommaviy va yakka tartibda o’tkaziladigan musiqiy to’garaklar faoliyati, jumladan xor jamoalarining faoliyati yosh avlodga estetik tarbiya berish, ularning musiqiy qobiliyatlari, dunyoqarash va didlarini rivojlantirish yo’lida olib borilayotgan muhim ishlardan biridir.