O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti

FETISHIZM
tushunchasi (fr. Fétiche " tumor, " port.) XV asrdan beri ma'lum, 
portugaliyalik dengizchilar G'arbiy Afrikaning tub aholisi bilan uchras hganlaridan 
ko‘rishgan. Fetish, ya‘ni odamlar qo‘li bilan yasalgan ayrim narsa va predmetlarda 

---

15 
sirli ilohiy kuch-qudrat mavjud, deb o‘shalarga sig‘inishni keltirib chiqargan. 
Fetishlarda kasallik, ins-jinslarni daf qilish, yomon ko‘zdan saqlash, yaxshilik 
qiladigan, omad keltiradigan xosiyatli xususiyatga ega bo‘lgan sirli tomonlar 
bo‘ladi, deb tasavvur qilingan. Fetishlar xilma-xil predmetlar; but, xoch, afsonaviy 
farishtalar, ma‘budalar, avliyolarning rasmlari, haykallari payg‘ambarlarning soch 
tolalari, kiyimlari; tumor, ko‘zmunchoq, tasbeh, ayrim maqbaralar, sag‘analar, 
qabrlar, chorvadorlar orasida hayvon kalla suyaklari, shoxlari, ko‘z tikan, isiriq, 
do‘lana kabi o‘simliklar, daraxt shoxlariga bog‘langan alaf deyiladigan turli 
rangdagi lattalar.
Shuningdek, ilmi-amal, irim-sirimlarga oid: qaychining ochilib qolishi, 
supurgini tikka qo‘yish, kechki paytda tirnoq olish, kechasida uy supurish, jasadni 
tunab qolishi ham fetish bo‘lishi mumkin. 
Duolar yozilgan qog‘ozni lattaga tikib uch, to‘rtburchak shaklida tumor qilib 
taqadilar. Go‘yo shu tumor ―yomon ko‘z‖dan, ―ins-jins‖lardan, xavfli 
kasalliklardan saqlaydi, omad keltiradi. Tumor yosh bolalar kiyimiga tikib 
qo‘yiladi, chaqaloqlar beshigiga osib qo‘yiladi, xotin-qizlarning bo‘yniga taqiladi, 
hatto mashinalarga osiladi. 
Eng ko‘p tarqalgan fetishlardan biri ko‘zmunchoqdir. Ko‘z-munchoqlar 
toshdan qilinadi. Tosh teshiladi, bo‘yaladi, qora rangga oq ko‘z qilinadi. 
Ko‘zmunchoqlar bolalar bilagiga, beshigiga, kiyimlariga osiladi, tikib qo‘yiladi, 

---

16 
bog‘lanadi. Xotin-qizlar isirg‘asiga bir-ikkita ko‘zmunchoq qo‘shib taqa-dilar. 
Shaxsiy engil mashinalarga ham isiriq, tumor, ko‘z-munchoq osish rasm bo‘lgan. 
Xristian dinida Iso payg‘ambarning but-xochga mixlab o‘ldirilishi 
ifodalangan, but-xochga sig‘inish keng tarqalgan. Bunday butlar deyarli barcha 
cherkovlarda, xristian ruhoniylarining kiyimlarida, dindorlarning uylarida 
uchraydi. Xoch kichik hajmda bo‘yinga taqiladi, xochni o‘pib tavob qilinadi.
Isoning onasi Bibi Maryam rasmiga sig‘inish ham keng tarqalgan. Xoch ham 
eng ko‘p tarqalgan fetishlardan hisob-lanadi. Barcha xristianlar, ayniqsa katoliklar 
xochga ixlos qo‘yishgan. Salibchilar, ritsarlar kiyimida xoch rasmi solin-gan edi. 
Poplar kiyimida ham xoch rasmi bor. Cherkovlar, ibodat uylari, monastirlar 
peshtoqida xoch bor. Xristian qabrlari ustiga xoch qo‘yiladi. Fetishizm dini garchi 
qadim zamonlarda paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, hozir ham o‘z kuchida. Masalan, 
Turkiya, Pokiston, Saudiya Arabistoni, Eron, Misr, Suriya kabi davlatlarning 
bayrog‘ida yarim oy, yulduzlar tasviri bor, chunki osmon jismlari ilohiy kuch 
sifatida islomgacha bo‘lgan davrlarda fetishlar edi. Masjidlar, madrasalar ustiga 
yarim Oy ramzi qo‘yilgan. Qabrlar ustiga ham ba‘zan oy, yulduz rasmi tushirilgan 
toshlar yoki yog‘och o‘rnatilganki, bularda ham fetish ma‘nosi mavjud, Ma‘lum 
ma‘noda ulug‘ siymolar, olimlar, sarkardalar, dohiylarga o‘rnatilgan haykallar, 
mavzoleylar ham fetishlar hisoblani-shi mumkin. 
Fetish hisoblangan ko‘pgina asotirlar, kamyob buyumlar, predmetlar ayni 
paytda san‘atga mansub bo‘lib madaniyat yutuqlariga kiradi. Masalan, rus 
rassomlari ishlagan avliyolar rasmi tushirilgan ikonalar ana shunday san‘at 
asarlaridir. Shuning uchun fetishga kiradigan ko‘zmunchoq, tumor, xoch kabilarni 
ayrim yoshlar dinga ishongani uchun emas, balki bir taqinchoq, zeb-ziynat buyumi 
deb taqib yuradilar.