O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-Iqtisodiy fakul’teti «Ijtimoiy-madaniy faoliyat»

Mavzu: Rossiya bosqini va undan keyingi yillarda O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-madaniy hayoti.

REJA:

1. 
   Rossiya bosqini va undan keyingi yillarda O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy hayoti.
   
2. 
   Rossiya bosqini va undan keyingi yillarda O’rta Osiyo xalqlarining madaniy hayoti.
   

Turkistonda chorizmning siyosiy va iqtisodiy zulmiga qarshi harakatlar XIX asrning 70-yillaridan boshlandi. 1879 yilda 600 nafarga yaqin olomon Farғona viloyat boshqarmasi binosini qurshab olib, harbiy gubernatordan Marғilon tumanidan olinayotgan soliqlarni kamaytirishni talab qildi. O’shanda viloyat harbiy gubernatori bevosita qurolli kuch ish-latishdan cho’chigan. Chunki 1875–1876 yillarda ayni shu viloyatda boshlangan Po’latxon boshchiligidagi qo’zғolon hamda Mingtepadagi 1871 yilgi Etimxon boshchiligidagi ғalayon rus-larni chinakamiga tashvishga solgani esdan chiqmagan edi. Olomonning avzoyi buzuqligini anglagan harbiy gubernator bo’lajak katta janjalning oldini olish maqsadida xalqqa yon bosib, ularning talablarini o’rganib chiqishga va`da berdi. Shu maqsadda hay`at tuzilib, ish boshlangan. Hay`at to’plagan ma`lumotlar viloyatda paxta maydonining kengayib ketgani, natijada yashash uchun zarur bo’lgan boshqa ekinlar maydoni keskin kamayganini ko’rsatadi. Oqibatda oziq-ovqat mahsulot-lari narxi 2,5 barobar ko’tarilib, chayqovchilik kuchaygan. An-dijon, Marғilon, Namangan, O’sh, Yangi Marғilon, Qo’qon tumanlarini o’z ichiga olgan Farғona vodiysida 88 ming 858 tanob erni egallagan paxta boshqa ekinlarni siqib chiqargan. «Erli aholi rus harbiy kuchi panohida, barcha rus fuqarolari huquqlaridan teng foydalangan holda, o’z farovonligini oshirmoqda, – deb yozgan edi general-gubernator. Shu bilan birga u hech qanday asossiz rus fuqaroligi beradigan katta imtiyozlardan ham foydalanmoqda. Shuning uchun ham harbiy soliqning joriy etilishi xalqqa oғir botmagan holda davlat xazinasiga yiliga yarim million rubl daromad keltiradi»1. Mustamlakachilar sardori paxtachilik salmoғining tobora oshib borayotganini qayd etib, 1887 yilda 200 000 pudni tash-kil qilgani, «Amerika» navli paxta etishtirish 1895 yilga kelib 500 000 pudga etgani, ya`ni Rossiya sanoati iste`mol qiladigan tolaning uchdan bir qismini tashkil qilganini yozgan2. Rossiyaning savdo-sanoat doiralari bu boy o’lkani ijtimoiy-iqtisodiy o’zlashtirishga ahamiyatni kuchaytirib, rus unsurining salmoғini oshirishga intildi.

Mustamlakachi ma`murlarni xalqning iqtisodiy chiqishla-ridan ko’ra ko’proq siyosiy chiqishlar tashvishga soldi. Bunday chiqishlar mahalliy ma`muriyat–volost boshqaruvchilari – mingboshilar, oqsoqollar va xalq sud’yalari – qozilar say-lovlarida tobora ochiq-oydin ko’rina boshladi.

«Men, 10 iyul kuni volost boshqaruvchisi saylovini o’tkazish uchun Xo’rdon qishloғiga keldim. Mulla Shermuhammad Xudoyberganov, Xolmuhammad Xudoyberganov, Muhammadqul Qoplonov boshchiligidagi olomon men tushgan uyni o’rab oldi. Xalq oldiga chiqqanimda odamlar mulla Sher¬muhammad nomzodini saylovga qo’yishimni talab qilishdi. Men ularga yiғilish o’tkaziladigan joyga borishlarini buyurdim. Ammo ular ko’rsatilgan joyga bormasliklarini aytdilar. Shunda men olomonni tarqatib yuborishni buyurdim. Ammo ғalamislar odamlarni qarshilik ko’rsatishga chaqirdilar. Ur-to’polon boshlandi. Mirshablarni kaltaklashdi. Odamlarni to’polonga boshlaganlardan biri Muhammadqul bo’lsa tilmochimning yuziga shatsoloq tortdi. Otliq kazaklar etib kelgandagina olomonni tarqatib yubordik. Hibsga olingan mulla Shermuhammad, Muhammadqul Qoplonov va Xolmuhammad Xudoyberganovlar Qo’yliqqa yuborilgandan keyin yiғilish mo’ljallangan joyga bordim. Ammo u erda ellikboshilardan boshqa hech kim yo’qligini ko’rdim. Odamlar ikki chaqirimcha naridagi qo’rғonchada to’planishib to’polonni davom ettirishayotganini xabar qilishdi. Men tilmoch va mirshablarni ularning oldiga jo’natdim. Ular ko’p o’tmay hovliqib qaytishdi. Odamlar ularni yana kaltaklashibdi. Tilmoch ularga buyruғimni etkazganda xaloyiq orasidan bir necha kishi «tuman boshliғi tilmochi va odamlarini so’yish kerak. Shunda bu ishning dovruғi uzoqqa ketadi. Bizni hech narsa qilisha olmaydi. Kezi kelganda ularni otsa ham bo’laveradi», deb qichqirishibdi. Men ular oldiga jo’nadim. Olomonga ularning tartibsizligi hunuk oqibatlarga olib kelishini tu-shuntira boshladim. Qonunga ko’ra bunday ish oqibatsiz qolmasligi va qattiq jazolanishini aytdim. Ammo olomon parvo qilmadi. Saylov jo-yiga borishdan bosh tortishgani etmaganidek, do’q-po’pisa ham qilishdi:

– Do’q qilma!

– Sibiringdan ham qo’rqmaymiz!

Vaziyatni chamalab ko’rib men saylov o’tkazmaslikka qaror qildim»1.

Viloyat harbiy gubernatori tumanboshining axborotnomasiga jiddiy baho berib, zudlik bilan jazo choralarini kuchay-tirishga kirishdi. «To’polon» boshlikdari mulla Shermuhammad, Xolmuhammad Xudoyberganov va Muhammadqul Qoplonov Ettisuv viloyatining Saripul shahriga badarғa qilindilar. Keksa, salomatligi yomon bo’lishiga qaramay, ularga shafqat qilinmadi. 1881 yil 28 aprelda Ettisuv viloyati harbiy gubernatorining Turkiston general-gubernatoriga yuborgan axborotnomasida, «kasalliklari tufayli Saripulga etib borisholmay, Lepsinsk shahrida turib qolishgan... uch tuzemepdan ikkitasi – Xudoyberganovlar keksa, juda qashshoq» ekanlik-lari va ular shaharda sadaqa so’rab tirikchilik qilishayotganligi ma`lum qilingan1.

SHor amaldorlarining rahmsiz jazolari ham erksevar Far-ғona xalqini cho’chita olmadi. 1885 yilning yozida mustamlakachi amaldorlarni tahlikaga solgan katta xalq harakati boshlandi. Andijon, O’sh va Marғilon tumanlarida qo’zғolonchi guruhlar paydo bo’ldi. Ular asosan ma`muriyat vakillariga hujum qil-dilar. Andijonda ikki mingboshi ular tarafdan asir olinib, biri qarshilik ko’rsatgani uchun o’ldirildi. Qo’zғolonchilarga mulkdor tabaqaga mansub Darvishxon tura rahbarlik qildi U ruslarga qarshi yalpi qo’zғolon ko’tarish maqsadida kichik gu-ruhlarni katta bir qo’shinga birlashtirishga urindi. Darvishxon to’raning yaqin yordamchisi Mo’minboy ana shu maqsadga qis-man erishib, Farғonadagi qo’zғolonchi guruhlardan kattagina lashkar tuzishga muvaffaq bo’ldi. Farғona harbiy gubernatori ularga qarshi jazo ekspeditsiyasini jo’natdi. Qo’zғolonchilar yaxshi qurollangan muntazam rus qo’shinlaridan engilgan bo’lsalarda, batamom taslim bo’lmay, qishloqlarga tarqab ketdilar. Mo’minboy asir olinib, dorga osildi. Jazo ekspeditsiyasi qishloqma-qishloq yurib, qo’zғolonchilarni qidirdi. Ruslar ko’plab dehqonlarni qamadi, lekin Darvishxon to’rani topa olishmadi. Rus amaldorlariga hujum qilish hollari esa to’xtamadi. Mustamlaka ma`muriyati vakillarining hisob-kitobiga ko’ra, 1885 yildan 1892 yilga qadar Farғona viloyatida dehqon-larning siyosiy tusdagi 205 marta chiqishi qayd etilgan.

Rus amaldorlari mahalliy xalqning mustamlakachilardan o’ch olishini «talonchilik», «qaroqchilik» deya baholab, qo’zғolonlarning ijtimoiy-siyosiy mohiyatini xaspo’shlashga urinishdi.

1891 yil 18 avgustda Namangan tumanining Chandavur qishloғida mahalliy sudxo’r Muhammad Jalil Vorisxo’jaevning uyini noma`lum kishilar o’rab olib, undan adolat talab qilishgan. Qurollangan dehqonlar insofsiz sudxo’rning san-diғidan 87600 rubl topishgan va uni mazlumlar foydasiga mu-sodara qilishgan. 1892 yil 18 fevralda esa Qo’qon tumanidagi mahalliy boylardan mulla Muhammad Rajab Hakimboevning uyiga ham noma`lum qurolli kishilar hujum qilishgan. Mingboshi Mirzaqul Sultonboevga ham ana shunday kishilar hujum qilib, uni o’ldirishgan.

Turkiston general-gubernatori mahkamasi maxsus bo’limi-ning maxfiy axborotida 1887–1898 yillar mobaynida Farғona, Samarqand va Sirdaryoda ana shunday «qaroqchilik bosqinlari»dan 668 tasi qayd etilgan. General-gubernator mahkamasi maxsus bo’limining boshliғi Turkiston general-gubernatoriga yozgan ma`lumotida «to’polon va isyonga moyil» bo’lgan Farғona aholisi vakillarini harbiy sudga berish va sud chiqarajak o’lim jazosini oshkora ijro etish haqida fikr bildirdi. U xalqni qo’rquv va talvasada tutishigina o’lkada tartib va oso-yishtalikni ta`minlashga qodir yagona vositaligini uqtirdi. General-gubernator uning fikrlarini jamlab, 1892 yil 17 martda o’zining bevosita boshliғi–Harbiy vazirga axborot jo’natdi. Unda u Qo’qon tumaniga qarashli Konibodom qishlo-ғida yashovchi Ahmad Azimov, Abdujabbor Mahsumov, Yusufjon Sayd Oqsoqolov, Toshmuhammad Ashur Muhammedov, mulla Sodiq Olimboev, Muhammad Sobir, mulla Muhammad Rajabov, Muhammad Xoliq Muhammad Yoqubovni hamda Beshariq volosti-dan Ortiq mirza Raimov, Otajon va Sibirdan qochgan Sayd «o’ғri»ni harbiy sudga berish uchun ijozat so’ragan.

Xuddi o’sha yili Farғonadagi vaziyatdan cho’chigan viloyat harbiy gubernatori aholidan ko’z-quloq bo’lib turish uchun maxfiy siyosiy politsiya xizmatini tashkil etish taklifini ilgari surdi. General-gubernator Vrevskiy markaziy hukumatdan rasman ijozat olguncha bunday xizmat uchun, ya`ni maxfiy ayғoqchilar tarmoғini vujudga keltirish uchun, Farғona viloyatining har bir tumaniga o’z ixtiyoridagi mablaғdan oyiga 200 so’m ajratdi. O’lkaning oliy harbiy-siyosiy doiralari tobora kuchayib borayotgan norozilik to’lqinini pasaytirish uchun ta`sirchan vosita izlay boshladilar. Qurolli kuchlar va politsiya xizmatini kuchaytirish tadbirlari uchun bir yilning o’zida 5 536 417 so’m sarflandi. Holbuki, undan ham muhim hisoblangan temir yo’l uchun bor-yo’ғi 190 000 so’m ajratilganini hisobga olsak, chor hukumatining xalq harakatidan naqadar xavotirga tushgani aniq bo’ladi. Lekin mustamlakachilar qo’llagan favqulodda jazo choralari baribir xalq harakatlarini to’xtata olmadi. Turli-tuman siyosiy chiqishlar davom etaverdi.

Andijon yaqinidagi Qo’qonqishloq volostida 1893 yil 13 fevralda ro’y bergan voqea rus ma`murlarini ғoyat tahlikaga soladi. Pristav Sharigin mingboshi saylovini o’tkazish uchun Qashqarqishloqqa kelganida xalq ellikboshilar va mingboshi nomzodlarini qayta ko’rib chiqib, adolatli saylov o’tkazishni talab qiladi. Rad javobidan so’ng olomon harakatga kelib, pristav va uning odamlariga tashlanadi. Rus zobiti va uning mirshablari kazaklar yordamga kelguncha kaltaklanadi. Xalq vakillaridan uch kishi hibsga olinib, Andijon turmasiga jo’natiladi, lekin yo’lda odamlar mirshablarga hujum kilib mahbuslarni ozod qiladilar. Pristav Sharigin qo’ydek yuvosh deb hisoblab kelgan uzbek dehqonlarini endi tanimay qoladi va vahimaga tushib, o’z jonini saqlash uchun qochib qoladi. Rotmistr Shariginning kiyim va anjomlari qo’zғolonchilar qo’li-da qolib ketadi. Sharigin qo’rqqanidan to’ғri yo’l qolib, Oyim volosti orqali 60 chaqirim yo’l bosib Andijonga etib keladi. Tumanboshi podpolkovnik Bryanov, tuman sud’yasi Nikiforov voqea yuz bergan joyga borib vaziyatni o’rganadilar, guvohlarni chaqirib so’roq qilishadilar. Kelishtiruvchi sud’ya Nikiforov o’z boshliғiga bergan axborotida pristav rotmistr Shariginning «quturgan olomon o’rtasidagi ahvoli chindan ham xavfli bo’lganini» aytadi. O’sha kuni Qo’qonqishloqda bo’lgan voqealar O’zgan, Oyim volostlarida ham aks sado berib, Omonchura, Moey qishloqlarida ham odamlar ko’tarilgani va saylovlar qolib, ochikdan-ochiq ғalayon tusini ola boshlagani ma`lum bo’ladi.

Farғona viloyati harbiy gubernatori general-leytenant N.I.Korol’kov zudlik bilan o’zining yordamchisi general-mayor Medinskiyni «isyonchilarni jazolash uchun» Qashqarqish-loq va Qo’qonqishloqqa jo’natadi. Generalga 16-batal’onning kuchaytirilgan rotasi hamroh bo’ladi. Medinskiyga hukumatga qarshilik qilgan aholiga nisbatan imperiya qonunlar majmua-sining II jildi, I qismdagi 542-modda hamda uni to’ldiruvchi Vazirlar Qo’mitasining 1885 yil 3 martdagi Nizomida ko’rsatilgan jazo choralarini ko’rish yuklatildi. Rotaning Qo’qon¬qishloqqa kelishi, Andijon tumani boshliғi podpolkovnik Bryanovning kuzatishicha, qishloq ahliga «aytarli ta`sir ko’rsatmadi». General Medinskiy «isyonchilarga» ma`naviy-ruhiy, jismoniy va moddiy jazo qo’llashga qaror qiladi. Uning buyruғi bilan 31 nafar uzbek dehqoni yalanғoch holda ochiq maydonga yotqiziladi. Kazaklar ularni darra va qamchi bilan 15 martadan 100 martagacha savalashadi. Ikki yuzdan ortiq askar va zobitlarni boqish uchun aholiga katta pul jarimasi solina-di. Gubernator Turkiston o’lka boshliғiga rota Qo’qonqishloq va Qashqarqishloqlarda juda qulay joylashgani va ajoyib tarzda oziq-ovqat bilan ta`minlanganini mamnuniyat bilan xabar qilgan. 1893 yil 16 martdagi axborotda rota zobitlari aholidan undirilgan puldan kunlik maosh bilan ta`minlan-ganliklari ko’rsatilgan. Ammo harbiy kuch va zo’ravonlik xalq-ning adolatsiz rus hokimiyatiga qarshi chiqishlariga barham berolmadi. Xuddi shu Andijon tumanining Kengko’l – Qora-qir volostida ellikboshilar saylovini o’tkazishga kelgan pristav Sharigin yana olomon qahriga duch keladi. Volost bosh-qaruvchisi unga odamlar uning buyruғini bajarishdan bo’yin tovlayotganidan shikoyat qiladi va Mansurxonov degan qirғizni javobgar sifatida qozi huzuriga yubora olmayotganini aytadi. Sharigin mirshablardan biriga ana shu qirғizni huzuriga olib keltirishni buyuradi. Shundan so’ng Sharigin o’tovdan chiqadi va ko’zi o’zaro janjallashayotgan katta olomonga tushadi. Pristav ularga tarqalishni buyuradi.

Voqealarning keyingi rivoji Farғona harbiy gubernatori general-leytenant Povalo-Shveykovskiyning Turkiston general-gubernatoriga 1896 yil 13 fevralda yuborgan axborotida shunday bayon qilinadi: «Rotmistr qirғizlar qarshi-ligiga duch keldi. Olomon unga tahdid bilan yaqinlashdi, yonidagi shifokor va fel’dsher tomon tosh ota boshladi... Toshlardan biri Sharigindan ikki qadamcha narida turgan mirzasi Muhammad Turdining yuzini yorib, qonga bo’yadi. Lablari yorilib to’rtta tishi sindi. Boshqa tosh mirshab Sodiq Yoqubovni erga qulatdi. Atrofidagi xodimlari pristavga zarar tegishidan xavotirlanib uni amallab o’tovga olib ketishdi. Shunda o’tovga toshlar yoғildi. Muhammad Turdi mirshab va mirza Orziqulning aytishicha, olomon o’rtasida «Pristav va mirshablarni uringlar!», «Ruslarni do’ppos-lang!» degan xitoblar eshitilgan.

1896 yilda Namangan tumanining Oqchi-Shahrixon volostidagi Naymancha, Ko’hna mozor, Langarbobo qishloqlarida mingboshi saylovida ham kuchli norozilik oshkora ғalayonga aylana boshlagan. Xalqqa zulm o’tkazgan poraxo’r mingboshi eshmuhammadning yana lavozimiga saylanganidan norozi bo’lgan kishilar tumanboshi yordamchisi rotmistr Bushendan adolat tilasha-di, lekin uning rad javobi va daғdaғasidan ғazablanib, ularga qarshi ko’tariladilar. Poraxo’r ellikboshilarni do’pposlash boshlanganda Bushen «ғalamislardan biri» Sherboy Ismatul-laevni mirshablar yordamida hibsga oladi. Oqsoqol eshonqul Xolmuhamedovga uni tezda Namangan turmasiga eltishga buyruq beradi. Oqsoqol mahbusni maejid hovlisidan olib chiqayotgan-da u to’satdan oqsoqolga musht urib qochadi. Sarosimada qolgan oqsoqol o’ziga kelar-kelmas ғazabnok odamlar uni qurshab olishadi. Shu vaqtda maejid ga ikki mingdan ortiq dehqonlar kelib ellikboshi, oqsoqol, qozi va mirshablarni do’pposlab ketishadi. Olomon mingboshilikka nomzod Yo’ldosh sarkor yashiringan maejid hujrasi eshigini sindiradi. Lekin u ma-halliy qozi Toshxo’ja yordamida mo’ri tepasidan tomga chiqib, qochib qolgan edi. Tumanboshi yordamchisi Bushen o’z vaqtida qochib, boshliғiga voqeani xabar qiladi. Qo’rqib ketgan tumanboshi shaxsan Ko’hna mozorga kelib, xalqqa adolat qilishga va`da beradi.