O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-Iqtisodiy fakul’teti «Ijtimoiy-madaniy faoliyat»

Mavzu: Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda ijtimoiy-madaniy faoliyat taraqqiyoti.

Reja:

1.Turkiy qabilalarning ilk vatani va oriylar muammosi.

2.Turk atamasining etimologiyasi. Afsonalar va manbalar.

3.Turk xoqonligi tarkibidagi o`troq qabilalar.

4.Turkiylar. etnoslar assimilyattsiyasi.
Sobiq Sovet davri fanida turkiy xalqlarning vatani — Oltoy, turklar aynan ana shu o`lkada tarkib topib, so`ng boshqa yurtlarga tarqalgan, degan tasavvur shakllangan. Bu tasavvurning paydo bo`lishida turk etnonimi ostida Oltoy hududida xoqonlikning ilk bor tarkib topganligi katta rol’ o`ynagan. XVIII-XIX asrlar davomida Oltoy mintaqasida olib borilgan etnolingvistik tadqiqotlar ham bunday ilmiy farazning asosli ekanligini tasdiqlaydi. SHunday qilib, Oltoy turkiy xalqlarning ilk vatani sifatida tilga olinib, jahon tarixiy tilshunosligida "Oltoy tillar oilasi" degan atama paydo bo`ladi. Bu tushunchaning ilmiy asoslanishida etnograf va tilshunoslarning bu sohada olib borgan izlanishlari va turklarning kelib chiqishi haqida to`plangan rivoyatlar ham xizmat qildi.

CHunonchi, yozma adabiyotlarda Oltoy turklari orasida o`zlarining kelib chiqishi haqida hozirgacha og’izdan og’izga o`tib kelayotgan rivoyatlardan ikkitasi tilga olinadi. Birinchi rivoyatda Atilla boshchiligida g’arbga ketgan hunnlarni, sarkardaning o`limidan keyin, mahalliy aholi butunlay qirib tashlaydi. Oyoq-qo`llari kesilib, botqoqlikka cho`ktirilgan 9 yoshli bir bolagina tirik qoladi va botqoq to`qayzorda undan urg’ochi bo`ri homilador bo`lib qoladi. Bola tirikligini bilib qolgan uning dushmanlari, har qalay bolani o`ldiradilar, hamilador bo`ri esa Oltoyga qochib ulguradi va bir g’orga joylashib, 10 ta o`g’il tug’adi. Bo`ri bolalari voyaga etgach, ular ham o`z navbatida bola-chaqali bo`lib, ko`payib ketadilar, bo`riday chaqqon, tabiatan harbiylashgan bo`ri urug’i bo`lib etishadilar.

"Bir necha avlod o`tgach, ularning sardori Asanshod o`z aymoqlari bilan g’ordan chiqib, o`zlariga Oltoy o`lkasining egalari jujanlardan yashashga er so`raydi. Jujanlar xoqoni esa buning evaziga ularga (tobe sifatida) ma`dan konlarida ishlab berishni talab qilib, roziligini oladi". SHunday qilib, "Oltoy turklari - tukyu, rivoyatta ko`ra, g’arbiy xunnlardan kelib chiqqan, ya`ni turklarning ona urug’i bo`ridan tarqagan".

Ikkinchi rivoyatga ko`ra, "turklar mahalliy "So" qabilasining bo`ri urug’idan kelib chiqqan. Rivoyatga ko`ra, qabila sardori Abanbuning 17 og’a-inisi bo`lgan. Ulardan birining nomi Ichasin Ishid, ya`ni "bo`ri bolasi" deb atalgan. So qabilasi "o`zlarining aybi bilan" deyarli qirilib ketadi, ulardan atigi to`rt o`g’lon tirik qoladi. Birinchisi g’ozga aylanib uchib ketadi, ikkinchisi Kama daryosi sohiliga joylashadi, uchinchisi CHusa daryosi sohiliga, to`rtinchi, eng kattasi — Nuduli shod G’arbiy Sayan tog’ yonbag’irlariga borib joylashadi. Nuduli shodning kenja xotinidan Ashin ismi o`g’il tug’ilib, musobaqada barcha og’alarini engib, urug’ sardori bo`lib qoladi. SHundan boshlab bu urug’ Ashin urug’i deb atala boshlaydi. Ashinning botirligi va ishbilarmonligi tufayli Ashin urug’ining qudrati oshib, ashin qabila boshli-g’iga aylanadi. endi qabila nomi Asanshod bo`lib qoladi. Ashinning nabirasi Tumin (Bumin) 551 yilda o`zini turklarning xoqoni deb e`lon qiladi.

Mazkur ikkala rivoyatning mazmunidan kelib chiqadigan bo`lsak, gap qadimgi turklarning Oltoydan kelib chiqqanligi to`g’risida emas, balki Oltoyda Ashin atrofida to`plangan jangovar sipohi yoshlar guruhining "turk" nomi ostida birlashishi haqida boradi. "Ular turk tilida so`zlashardilar. Ammo qo`shni qabilalar, garchi ular tilida so`zlashsalarda, o`zlarini aslo turklar deb atamas edilar". SHunday qilib, dastlab Ashinning yosh harbiylar guruhi turklar deb atalgan. Asanshod, uning o`g’li Tuu va nabirasi Tumin davrida Ashin urug’i o`ziga tele, jujan va boshqa qabilalarni bo`ysuntirgach, nafaqat Oltoy, balki butun Markaziy Osiyoda yashovchi turkiy tilli qabilalar o`zlarini turklar deb ataydigan bo`ldilar.

Tog’li Oltoy rayonlarida olib borilgan etnogingvistik materiallar va Oltoy turklarining kelib chiqishini bo`ri urug’i bilan bog’lab talqin etadigan rivoyatlar ta`sirida bo`lsa kerak, tarixiy tilshunoslik fanida, bizningcha bir yoqlamali tasavvurlar paydo bo`ldi. Bunga ko`ra, go`yo Oltoy qadimgi turklarning ilk vatani bo`lib qoldi, keyinchalik turkiy xalqlar Oltoydan chiqib, Markaziy Osiyoning barcha hududlariga, jumladan butun janubiy Sibir, janubi-sharqiy O`rolorti mintaqalari, Qozog’iston dashtlari, Quyi Volga, Don, Dnepr daryolarining quyi havzalari, O`rta Osiyoga yoyildi. Sovet tarixshunosligida unga qadar bu hududlarda (shimoli-sharqiy Qoradengiz bo`ylaridan Baykalgacha) eroniy tilda so`zlashuvchi qabilalar yashardilar, degan tasavvur hukmron bo`lgan.

Ammo bu hududlarda olib borilgan arxeologik tadqiqot natijalari, ya`ni Tog’li Oltoy yodgorliklaridan topilgan bronza va ilk temir davrlariga oid arxeologik materiallarning janubiy Sibir, butun Qozog’iston dashtlari, O`rolorti, Ettisuv materiallari bilan qiyosiy tipologik taxlilida bu mintaqalar moddiy va ma`naviy madaniyatning mushtarakligi, ular o`rtasida etnogenetik uzviylikning kuchliligi va etnografik turmush tarzida o`xshashliklar kuzatiladi. Bu xildagi tipologik qiyosiy tadqiqotlar antropologik seriyalar misolida ham o`tkazilib, ular ham ushbu mintaqalar dasht qabilalarining bir birlari bilan etnogenetik jihatdan bir ekanligani tasdiqlaydi.

Quyi Volgadan sharqqa tomon cho`zilgan cho`llarda istiqomat qilgan bronza davrining bu qabilalari arxeologik adabiyotlarda Andronov madaniyati soxiblari deb yuritiladi. Andronov madaniyati yodgorliklari g’arbiy Qozog’istondan to janubi - g’arbiy Baykalgacha cho`zilgan dashtlarda uchraydi. Aynan mana shu hududlarda yozma manba ma`lumotlariga ko`ra, bronza davri va undan keyingi asrlarad ham turkiy qabilalar yashagan.

Ma`lumki, sovet tarixshunosligida hunnlar turkiy qabilalar ekanligi e`tirof etilgan. Taniqli tarixchi L.N.Gumilev "Hunnu" asarida hunnlar Xitoy tarixida birinchi bor mil.avv. 1764 yilda, so`ng mil.avv. 822 va 304 yillarda tilga olinganini aytadi. Prof. A.Xo`jaev so`nggi yillarda Xitoy va Yapon olimlari hamkorlikda Xitoyning 24 jildlik tarixi (Er si shi) ustida jiddiy tadqiqotlar olib borib, ana shu izlanishlar jarayonida turk atamasi Xitoy manbalariga bundan kamida 4 ming yil avval kirib kelganini aniqlaganliklarini ta`kidlaydi.

A.Xo`jaevning Xitoy manbalariga asoslanib bergan ma`lumotlariga ko`ra, mil.avv. III ming yillikning oxirgi choragidan boshlab shimoliy Xitoy knyazliklarining tarixi o`sha davr yilnomachilari tomonidan yozila boshlagan, ya`ni qadimgi Xitoy kichik podsholiklarida "shi" deb atalgan yilnomachilar bo`lib, ular shimoliy Xitoy podsholiklarining shimoliy, shimoli - g’arbiy va shimoli-sharqiy chegaralarida chorvador turkiy qabilalar yashaganliklarini tasdiqlaydi. Ana shu kichik hokimliklardan biri "SHya" podsholigi bo`lib, u shimoliy Xitoyda (mil.avv. 2205-1766 yy.) hukmronlik qilgan. So`ng mil.avv. 1766-1122 yillarda "SHong" nomli kichik hokimlik hukm surgan. Ularning har ikkalasi devonida "shi"lar faoliyat ko`rsatib, nafaqat o`z podsholiklari tarixini toshga, suyakka va xitoy qamishiga yozib borgan, balki bu hokimliklarga chegaradosh qabilayu elatlar haqida ham ma`lumot qoldirganlar.

Tarixda ana shunday "shi"lardan Sa Je va Ryuy Sung nomli yilnomachilarning nomi bizgacha etib kelgan. Mil.avv. I ming yillikda "shi" lavozimidagi yilnomachilarning soni ko`payadi, ular yozadigan ish hajmi ham kengayadi. Xotiralar hukmdorlar istagi asosida bitilib, ular "Tangri farzandi" sifatida ilohiylashtirilgan. Ularning faoliyati — qonun, axloq normalari esa tangrining amri sifatida qabul qilinadi. Sima TSzyan ana shu xotiralar asosida "Tarixiy xotiralar"ni yozgan.

Milodiy 319 yildan boshlab nafaqat tarixga oid xotiralar, balki tarixshunoslikka doir asarlar ham paydo bo`la boshlaydi. Tang sulolasi davrida (618-907 yy.) tarixiy voqealarni yozish davlat siyosati darajasiga ko`tarilib, bu ish davlat monopoliyasiga aylanadi. Tarixini yilnomachi "shi"lar yozib borgan rasmiy sulolalar 24 ta bo`lganligi uchun sulolalar tarixi "24 tarix", ya`ni "Er si shi" nomini olgan. "24 tarix"ning birinchi jildi Sima TSyan qalamiga mansub "Tarixiy xotiralar" bo`lsa, uning oxirgisi Ming sulolasi (1368-1644 yy.) tari-xidan iborat. Xronologik jihatdan ushbu 24 sulola tarixi 3G5 ming yildan ko`proq davr tarixini o`z ichiga oladi. Xitoyshunos olim Ahadjon Xo`jaevning ta`kidlashicha, ana shu tarixning qadimgi va ilk o`rta asrlar davri voqealarini o`z ichiga olgan jildlarida bevosita Turon va Turkiston tarixiga oid qimmatli ma`lumotlar bor.

Sima Tsyanning «Tarixiy xotiralar»iga asoslanib yozilgan "Xitoy tili katga ierogliflar lug’ati"da shimoliy Xitoy «Shya» hokimligining shimoli-g’arbiy chegaralarida "xu" yoki "xulu" deb atalgan chorvador qabilalar yashaydi, deyilgan. Xuddi shunday ma`lumot Si YUanning "So`zlar etimologiyasi" lug’atida ham uchraydi. AXo`jaevning yozishicha, xitoy tilida "r" undosh tovushi talaffuz etilmaganligidan, xitoyliklar "xur" atamasini "xu" ieroglifi bilan ifoda etishgan. Keyinroq, sharqiy "xu"lar xitoychada "dungxu" atalib, ushbu atama rus adabiyoti orqali hozirgi zamon tilimizga "tungus" talaffuzi bilan kirib kelgan. "Xu"larning g’arbiy qismi esa "rung " va "di" deb atalgan ikki qabilaga bo`lingan. "Di"lar o`z navbatida "qizil di" (chi di), "katta di" (jong di), "oq di" (bay di)larga bo`lingan. "Rung"lar ham "g’arbiy rung" (shi rung), "tog’lik rung" (shan rung), "o`rmonlik rung" (ling rung) kabi qismlarga bo`linib, Janubiy Sibir cho`llarida yashagan.

Xan sulolasi tarixi "Hunnlar tazkirasi"ning ikkinchi qismida "janubda buyuk Xan mavjud, uning shimolida kuchli "xu" mavjud" deb hunnlarga ishora qilingan. SHarqiy Xan tarixchisi CHjeng SHyuan "xu" hozirgi "syunnu", ya`ni hunn, deb yozgan.

"Di"lar ba`zi qadimgi xitoy yozma manbalarida "dingling" deb yozilgan. "SHya" (mil.avv.2205-1766yy.), "SHong" (mil. avv.1766-1122 yy.) va «CHjou» (mil.avv. 1122-771 yy.) kichik podsholiklari davridagi «guy-fanglar» dinglinglarni o`zi edi, deb yozadi xitoy tarixchisi Duan Lyanchin. Boshqa bir Xitoy tarixchisi Lyuy Simyan esa "ilgari dinlin yoki dingling deb nomlangan qabilalar keyinchalik chile, tele deb atalgan. Hozir biz ularni umumlashtirib uyg’ur deb ataymiz, g’arb mamlakatlarida ularni turk deb atashadi. Aslini olganda, turk va uyg’ur dinglinglar tarkibidadir. CHilelarni xitoyliklar "Gavche" (qangli) deb atashgan. Mazkur nomlar birbirlariga o`xshamasa ham, ularning kelib chiqishi bir. Bularning tele va gavche deb atalib qolishining sababi shu bo`lganki, qumlikning shimolida yashab Vey xonadoniga (milodiy 220-260 yy.) itoat qilganlar gavche, qumlikning shimolida yashab jujanlar itoatida bo`lganlar tele deb atalgan.

A.Xo`jaevning ta`kidlashicha, qadimgi xitoy yozma manbalarida "d" tovushi "t" tovushi bilan almashib, "dingling" atamasi "tingling" deb talaffuz qilingan. Keyinroq, "ng" tovushi tushirilib qoldirilib, "tingling" "tele" bo`lib ketgan. "T" tovushi esa "ch" tovushi bilan almashib, "tele" — "chele" yoki "chile" deb talaffuz qilingan. Demak, di, dingling, tingling, tele, chele, chile qabilalari "xu"ning avlodlaridir.

Milodiy III-VI asrlarda ular "turo" nomi ostida yuritilgan. "Tele" va "turo" aslqad bitga qabilaning nomi emas, balki turkiy tilli qabilalarning turli urug’idir. CHunki ko`chmanchi qabilalar an`anasiga ko`ra, qaysi bir urug’ yoki qabila bir necha qabilalar siyosiy uyushmasiga etakchilik qilsa, qabilalar itti-foqiga kirgan barcha qabilalar o`z urug’i va qabilasi nomini unutmagan holda, o`sha etakchi qabila nomi bilan yuritilaveradi. Masalan, "xu"lar bir zamonlar turkiy qabilalar siyosiy uyushmasida etakchi qabila bo`lgan bo`lsa, keyin shunday etakchilik roli "di"larga o`tdi. Keyinroq, turkiy qabilalar siyosiy uyushmasi — qabilalar ittifoqiga hunnlar etakchilik qilganlar. Manbalarning guvoxlik berishicha, hunnlar hokimiyati emirilgandan keyin Atilla bilan G’arbga ketmay, o`z joylarida qolib ketgan turkiy qabilalarga "Turo" qabilasi bosh bo`lib, ular tarkibida 44 ta qabila bo`lgan, ularning nomi shimoliy sulolalar tarixida keltiriladi.

SHunday qilib, yuqorida nomlari keltirilgan qadimgi xitoy yozma manbalariga ko`ra, shimoliy Xitoy kichik podsholiklarining shimoliy, shimoli-sharqiy va shimoli-g’arbiy chegaralarida mil.avv. III-II ming yilliklar davomida "xu"g "di", "hunn" nomlari ostida chorvador qabilalar jamoalari yashagan. Ular Xitoy ierogliflarida davriga qarab, turlicha talaffuz etilgan bo`lsada, ularning turkiy etnosga tegishli ekanligi ma`lum bo`ldi. Arxeologik tadqiqot natijalari aynan mana shu hududlarda bronza davrida Andronov madaniyati sohiblari yashaganligini tasdiqlaydi. Andronov madaniyati yodgorliklari Janubiy Sibirning g’arbidan Urol tog’ tizmalarining janubi-sharqiy mintaqalarigacha yoyilgan.

S.V.Kiselyov mil.avv. XVIII asrda Minusinsk past tekisligi va Eniseygacha yoyilgan Andronov madaniyati yodgorliklarining quyi Volga, Don va Donets cho`llarining Srub madaniyati bilan ko`p jihatdan yaqinligini alohida ta`kidlab o`tadi. Ular keng tarqalgan mintaqalar quyi Volgadan to Mongoliyagacha, janubi-sharqiy O`roldan to O`rta Osiyogacha cho`zilgan cho`l mintaqalari edi. Demak, qadimgi xitoy yozma manbalarida tilga olingan "xu", "di"g "guyfang", "tufang", "rung", "hunn" va boshqa sahroyilar qadimgi turkiyda so`zlashuvchi Andronov madaniyati soxiblari bo`lgan.

Andronov madaniyati qabilalarini turkiy etnosga tegishli ekanligi haqidagi farazlar avvallari ham mavjud edi. Ammo ayrim olimlar "Avesto" va "Veda" manbalarining lingvistik taxlili bunday qarashlarni tasdiqlamadi, aksincha srub va andronov qabilalari bilan sarmat va saklar (mil.avv. VII-V asrlar) o`rtasidagi genetik aloqalarni arxeologik materiallarda kuzatilishi antik va qadimgi fors yozma manbalari tomonidan tasdiqlanadi, degan xulosaga keladilar. U paytlarda buyuk turk cho`lining chorvadorlari turkiy tilli bo`lganliklarini tasdiqlovchi yozma manbalar yo`q edi. Qadimgi Xitoy yozma manbalarining Bichurin tarjimalarida Andronov madaniyati sohiblarini turkiyda so`zlashardilar, deyishga ayrim ishoralar bo`lsada, sobiq sovet davri tarixshunosligidagi "evrotsentrik" qarashlarning salmog’i bunga imkon bermay keldi.

Aynan istiqlol tufayli tarixiy haqiqat ro`yobga chiqa boshladi. Qadimgi xitoy yozma manbalarining ob`ektiv tahlili endi ularni, ya`ni bronza davridan O`rol tog’ tizmalarining sharqiy, janubiy hududlari tomon cho`zilgan mintaqalar Rossiya ishbilarmonlari tomonidan o`zlashtira boshlaganiga qadar bu zamin turkiy etnosga tegishli ekanligi aniqlandi. Bu mintaqalardan topilgan arxeologik, antropologik komplekslar va ularning qadimgi xitoy yozma manbalari bilan qiyosiy taxlili janubiy Sibir aholisi qadimgi va o`rta asrlar davrida turkiyda so`zlashganlar, degan fikrni dadil o`rtaga tashlashga imkon bermoqda.

Xitoyshunos olim A.Xo`jaevning aytishicha, "xu" va "xulu" turkiycha "xur" atamasining xitoycha talaf-fuzidir. "Xur" qadimgi turkiyda erkin, ozod, bir joyda uzoq turib qola olmaydigan, bir joyga bog’lanib qolmagan ko`chmanchi xalq ma`nosini beradi. Qadimgi turkiyda "xur" erkin, ozod va o`zlarini beklardek his etishi "Avesto"dagi "ar’ya" so`ziga monanddir. Demak, eroniyda "ar’ya" turkiyda "xur" bir xil ma`no va mazmunga ega, bir ijtimoiy tabaqaga mansub etnos bo`lagidir. Zardushtiylik dinining ezguliklar xudosi Axuramazda olamni yaratganda, odamlar uchun har xil iqlimli o`lka va mamlakatlarni yaratdi. Birinchi bo`lib keng yaylovlarga boy, chorvaga qulay muqaddas Ar’yanam Vaychaxni yaratib, unga oriylarni joylashtirdi. Ar’yanam Vaychax atamasining tub ma`nosi ham oriylar mamlakati demakdir. Olimlar har xil davrlarda "Avesto" madxiyalari taxlili asosida Ar’yanam Vaychaxni eron hududlaridan (Ariana), qadimgi Baqtriya, qadimgi Xorazm, Xilmend vohasi, eron Ozarboyjonidan qidirdilar. Biroq, Ar’yanam Vaychah tabiati, tabiiy-geografik iqlim sharoitlari, aholisining turmush tarzi, mashg’uloti va asosiy boyligi haqida guvohlik beruvchi hamdu sanolar, ta`riflardan Ar’yanam Vaychax ko`proq Evroosiyo cho`llari ekanligini ayon bo`ladi. CHunki bu yurt aholisi chorvadorlarga xos sahroyi turmush kechirgan, ularning ma`budlari "keng yaylovlar egasi", "ajoyib otlar yuboruvchi ilohlar" bo`lgan. Ular xudolarga iltyjo qilib, ulardan yaylovlarga osmondan yomg’ir yuborishni, ko`plab ot va ho`kizlar ato etishni so`raydilar, ma`budlarga atab ot, novvos va qo`ylarni qurbonlik qiladilar. Ularda Tvashtar birinchi to`rtburchakli aravani yaratguvchi iloh hisoblangan. G’ildirakli transport turining barchasi, ikki g’ildirakli arava, uning qismlari, ot abzali, dashtliklarning barcha kiyim-boshlari nomlarigacha chorvador aholiga tegishli bo`lgan, "Evrotsentrizm" tarfdorlari ularni hind-eroniy qabilalari edi, deb hisoblab kelganlar.

Evroosiyo dasht va cho`llarining chorvador qabilalarining eroniy tilli xalqlar ekanligi haqidagi lingvistik farazlar Evroosiyoning dasht mintaqalarida tog’li Oltoy hududlaridan boshqa joylarda turk etnosiga o`rin qoldirmaydi. Hatto, uning tevarak-atrof rayonlari aholisi va undan G’arbda to Qora dengizning sharqiy sohillarigacha, SHarqda to Baykalgacha cho`zilgan mintaqalarning dasht aholisi ham eronzabon edi, degan tasavvur shakllanib, u hozirgacha davom etmoqda.

Ilmiy va etnografik asarlarda dasht ko`chmanchilari dastlab "varvarlar" deb atalgan, "varvarlarning janubga okkupatsiyasi" kabi iboralar qo`llangan. "Avesto" ilmiy asosda o`rganila boshlagach, ana shu "varvarlar"ning janubga migratsiyasi tufayli eron tog’oldi rayonlarida Ariana tarkib topgani ma`lum bo`lib, "varvar" atamasi "oriy" terminiga almashtirildi. Oriylar jamiyatning aslzodalari, erkin va ozod tabaqasi, el-yurt boshqaruvchilari, xo`jayini ekanligi oydinlashgach, "Evrotsentrik" nazariyaning (Evropa davlatlarining Osiyo va Afrikaga mustamlakachilik siyosatining) kurtaklari oriylar bilan bog’liq ekanligi ayon bo`ldi.

Savol tug’iladi, oriylar o`zi kimlarq Ular eroniy tilli etnoslarga tegishlimi yoki turkiy etnos vakillarimiq YOzma manba —"Avesto"ga ko`ra, ular ijtimoiy hayotda jamoaning erkin, ozod, jangovar mulkdorlar tabaqasi bo`lib, mana shu tabaqa va uning oila a`zolari o`z urug’-aymoqlaridan farqli o`laroq "Avesto"da «ozoddar», ya`ni «oriylar» deb yuritilgan. Ular yashagan yurt oriylar vatani, oriylar kengligi, ya`ni «Ar’yanam Vaychah» deb nomlangan. Bu yurt xalqining asosiy boyligi chorva, ya`ni qoramol, ot, tuya va eshak hisoblanadi. Ularning kundalik turmush tarzi dasht aholisiga xos ko`chmanchi chorvachilik asosida qurilgan.

Ma`lumki, chorvadan keladigan boylik dehqonchilikka nisbatan juda tez ko`payuvchan bo`ladi. Badavlat mulk egasi ishtahasining esa cheki yo`q. Ibtidoiy jamoa tuzumidan dastlabki sinfiy jamiyatga o`tish bosqichi hisoblangan harbiy demokratiya davri qabilalararo to`qnashuvlarning tez-tez sodir bo`lishini taqozo etadi. Ko`chmanchilar orasidagi o`zaro harbiy to`qnashuvlar doimiy tus oladi. Bunday sharoitda qo`shinga chaqqon va abjir, baquvvat va mard o`g’lonlar, tashabbuskor va tadbirkor harbiylar kerak. CHorvador qabilalar hayotida ko`chmanchilik turmush tarzi qaror topgach, jangovar harbiylarni tarbiyalashga keng imkoniyatlar ochildi.

Davr taqozosiga ko`ra, abjir va chaqqon chavandoz, mohir mergan va chapdast jangchi bo`lishga intilish har bir yoshning kundalik harakat dasturiga aylanib bordi. Oqibatda, bu davrning ana shu jangovar harbiy ruhiyati jarayonida suvoriy oriylar tarkib topib, ular tomonidan o`zga yurtlarni bosib olish chor-vador qabilalarning muhim daromad manbaiga aylandi. Ana shu chorvador qabilalarning suvoriy harbiylari hayotda o`zlarini ozod va erkin sezar,