O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

3.Mintaqalarda tayyor mahsulot eksportini ko’paytirish yo’llari.

Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida uslubiy ishlab chiqarilgan va barcha unsurlari moslashtirilgan bir butun va ixcham tuzum zarur. Eksportga yo’naltirilgan marketing esa ana shunday talablarga to’la javob beradi.

Marketingning hozirgi zamon kontseptsiyasi uzoq rivojlanishni jarayonini boshidan kechirgan. U ishlab chiqarishning sotishga alohida yondashuvi sifatida XX asr boshida, yirik ko’lamli ishlab chiqarish shakllanganda, raqobat keskin kuchayganda ajralib chiqqan. Ammo marketing iqtisodiy faoliyatning tizimi sifatida o’z ichiga ko’proq tushunchalarni oladi. Marketing bir tomondan, bozorni, talab, did va ehtiyojni har taraflama mukammal o’rganishni, ishlab chiqarishni ushbu talablarga yo’naltirishni, mahsulotlarni aniq iste’molga mo’ljallagan holda ishlab chiqarishni, boshqa tomondan, bozorda mavjud talab, ehtiyoj va iste’molchilar afzalliklarining shakllanishiga faol ta’sir etishni ko’zda tutadi.

Marketing haqida birinchi marta rasmiy ravishda 1957 yilda, o’sha paytdagi «Jeneral elektrik»ning Prezidenti Jek Makkiterik Amerika marketing assotsiatsiyasi majlisida gapirgan. U, marketing – integratsiyalashgan, iste’molchiga yo’naltirilgan va biznes falsafasining foydasi ekanaligini ta’kidlab o’tgan.

Hozirgi vaqtda «marketing» tushunchasini talqin qilishda ancha katta ziddiyatlar mavjud. Ko’pgina xorijiy mutaxassislar bu tushuncha kengaytirilishi va o’z ishiga no-tadbirkorlik faoliyatini ham olishi kerak, deb hisoblaydilar. Boshqalar marketingni oldi-sotdi bilan bog’lashni ko’zda tutadilar. Amerika marketing assotsiatsiyasining faol arboblaridan, AQShdagi Shimoli - G’arbiy universitetning marketing bo’yicha professori F.Kotler yozishicha, «marketing – kishilik faoliyatining almashuv vositasida zarurat va ehtiyojlarni qanoatlantirishga yo’naltirilgan turi».

Ma’lumki, halqaro marketingdagi tadqiqotlar tashqi bozor faoliyatining barcha jabhalarini o’z ichiga oladi. Marketing tadqiqotlarining asosiy yo’nalishlari esa quyidagilardan iborat:

1. 
   Bozorni va sotishni tadqiq qilish:
   

Masalan, raqobatchilar to’g’risida axborot olish.

2. 
   Mahsulotni tadqiq qilish:
   

Har xil qadoqlash turlarini sinab ko’rish va tadqiq qilish.

3. 
   Talab va taklifni tadqiq qilish:
   

Mahsulot bahosi bilan unga bo’lgan talab o’rtasidagi bogliqlikni tadqiq qilish.

4. 
   Mahsulot haqida iste’molchilarga ma’lumot berish:
   

Reklamaning turli variantlarini sinab ko’rish.

5. 
   Mahsulotni xaridorlarga etkazish.
   

Chakana savdo nuqtalari joylashishini tadqiq qilish.

Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, AQSh, Yaponiya, g’arbiy Evropaning ko’pgina kompaniyalari o’zlarining boshqaruv tizimlarini marketing tamoyillari asosida ko’radi, marketing tadqiqotlarini o’tkazichga chet el farma va kompaniyalari katta mablag’lar sarflaydi. Masalan, AQShda yillik sotish hajmi 25 mln. dollar bo’lgan kompaniyalar o’z byudjetlarining 3,5 foizga yaqinini marketing tadqiqotlariga sarflaydi. Iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi korxonalar ishlab chiqarish vositalari etkazib beruvchi korxonalarga nasbatan bu sohaga ko’proq mablag’ sarflaydilar. Ayniqsa, mahsulotlar eksportga yo’naltirilgan, mukammallashtirilgan taqdirda har jahatdan nihoyatda yuqori samara keltiradi. Maketing tadqiqotlari ko’rsatishicha, bu tadbirga sarflangan har bir AQSh dollari o’z egasiga 2,5 dollar bo’lib qaytar, ish sifati yaxshilanar va u bilan band xodimlar katta ma’naviy oziq olar ekan.

Tashqi bozorni tadqiq qilish esa, O’zbekiston Respublikasi korxonalarining xorijiy bozordagi strategik liniyasini ishlab chiqish uchun, ayniqsa, yangi tovarlarni ishlab chiqarish va ularni bozorlarga kiritishda hammadan ham zarurroq masaladir.

Agarda sanoat inqilobi davrida korxonalar iqtisodiyotining asosiy yo’nalishi ishlab chiqirishga qaratilgan bo’lsa, hozirgi vaqtda sharoit tubdan o’zgarib, asosiy e’tibor xalqaro marketingga, tashqi bozorga va iste’molchiga qaratilgan. Demak, yaqin o’tmishda «oldin tovar, keyin esa bozor turadi» degan bo’lsak, endilikda esa, eng avvalo iste’molchining xohishi bo’lishi lozim va agarda korxona o’z tovarini tashqi bozorda joylashtirishni va sotishni hamda foyda olishni xohlasa, u albatta bunday halqaro bozor sharoitlariga va talablariga moslashishi kerak. Korxonaning o’sish va kengayish siyosati asosini esa tashqi bozor uchun xizmat qilish, jahon konyunkturasini yanada chuqurroq o’rganish, uni ishiga kirib, xorij bozorlarini egallash hosil qiladi, desak hech ham mubolag’a qilmagan bo’lamiz.

Ko’p sonli tadqiqotlar va so’rovlar shuni ko’rsatadiki, tashqi bozorni o’rganish marketing faoliyatining muhim yo’nalishi hisoblanadi. Masalan, Germaniya va Buyuk Britaniya esa doimo taxminan ¾ qismli bozor tadqiqotini amalga oshiradi. Ko’plab G’arb korxonalarini boshqarishga marketing bo’yicha yondashishda asosiy shiori, «Ishlab chiqarilganni sotish emas, balki sotiladigan narsani ishlab chiqarish» bo’lib qoldi.

Bozorni batafsil o’rganish uni iste’molchilar guruhlari va tovarlarning iste’mol xususiyatlariga muvofiq sigmentlashni talab qiladi. Xorijiy tajriba ko’rsatadiki, eng muvofiq sigment deb ushbu bozorning taxminan 20 foiz xaridorlari firma taqdim qilgan tovar hajmining 80 foizini xarid qilganlari hisoblanadi. Tovar bilan bog’liq bo’lgan masala uni oldindan aniqlangan bo’lajak xaridorlarning ayrim guruhlariga aniq mo’ljallab loyihalashtirishning zarurligidir. Masalan, u tor guruh Belgiyadagi 15 – 17 yoshli o’smirlar yoki keng –Germaniya bozoridagi kam yoqilg’i sarflaydigan avtomobillar va hokazolar bo’lishi mumkin.

Tashqi bozordagi sotish siyosati ahamiyatli. Marketing faoliyati jarayonida sotish muammosi dastlabki bosqichdayoq hal qilinadi. Shuning uchun sotish siyosati amaliy faoliyatning shakllari va uslublarini tanlashni, sotish siyosatini ishlab chiqish va asoslash esa aniq tovar va tovarlar guruhiga nasbatan quyidagi masalalarni hal qilishni ko’zda tutadi:

• 
  maqsadli bozor yoki uning bo’g’inini tanlash;
  
• 
  kerakli moliyaviy xarajatlarni belgilash;
  
• 
  bozorga chiqish tartibi va vaqtini tanlash;
  
• 
  sotishni rag’batlantirish shakllari va uslublarini belgilash.
  

Sotish tizimini tanlash korxona tarkibida tashqi bozorlarda mahsulotlarni sotish bilan mashg’ul bo’lgan bo’linmalar mavjud bo’lishini taqazo qiladi. Tashqi bozorlarda sotish tizimi quyidagi ko’rinishlarda namoyon qilinishi mumkin:

• 
  chet ellarda savdo uylari yoki filiallar;
  
• 
  firma vakillari;
  
• 
  xorijdagi dillerlar;
  
• 
  hamkorlikdagi sotish faoliyati;
  
• 
  boshqa firmalarning sotish tizimidan foydalanish.
  

Sotishni rag’batlantirish shakllari va kerakli xarajatlarni aniqlash eng samarali vositalarni ko’zda tutadi. Bu vositalarga avvalo quyidagilarni kiritish kerak:

• 
  reklama faoliyati;
  
• 
  tovar belgisidan foydalanish;
  
• 
  sotilgan mahsulotlarga texnik xizmat ko’rsatish.
  

Tashqi bozordagi raqobat muhitini hisobga olish kerak. Garvard universiteti (AQSh) xodimlari tomonidan olib borilgaan marketing izlanishlari shuni ko’rsatadiki, o’z raqobatshilaridan bozorga muayyan tovar olib chiqishda bir yilga kech qolgan firma olinishi ko’zda tutilgan foydaning 50 foizidan ajralib qoladi.

Marketing tadqiqotlarining muhim jihatlaridan yana biri tovarning raqobat qobiliyatini aniqlashdir. Bu qobiliyat faqat tovarlarni bir-biriga taqqoslash orqali aniqlanadi.

Asosiy raqobatchilar bo’yicha bozorni sigmentlash xalqaro marketingning muhim unsuridir. U kabi sigmentlash firmaga tijorat zafarini keltiradigan marketing strategiyasini ishlab chiqish imkonini beradi. Masalan, «Kontrol deyta» firmasi Amerika EHM bozorining 70 foizini nazorat qiluvchi EHM raqobatchilari tazyiqiga qaramay, dinamik tarzda rivojlanmoqda. Firmaning yutuqlari siri shundaki, u faoliyatining raqobatshilar hisobga olmagan bozor ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirgan.

Marketing nafaqat asosiy iste’molchilar talablarini batafsil va to’la o’rrganish, balki sotishning o’sishi, iste’mol samaradorligi va talabni shakllantirish va rag’batlantirishni ham ko’zda tutadi. Bu maqsadga, birinchi navbatda, kommunikatsion siyosat deb nomlangin tizim javob beradi, reklama uning tarkibiga ta’sir qiluvchi kompleks choralar sifatida kiradi.

Shuni ta’kidlash kerakki, xalqaro kompaniyalar reklamani rivojlantirish va amalga oshirish masalalariga katta ahamiyat beradilar. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda reklama iqtisodiyotning ixtisoslashgan sohasiga aylangan va har yili katta mablag’lar sarflanadi. Masalan, reklama faoliyatini moliyalashtirish uchun har yili AQShda 75 – 78 mlrd. doll. Yaponiyada 28 – 28,5 mlrd. doll. g’arbiy Evropada o’rtacha 10 mlrd. doll. sarflanadi. Umuman, reklama tadbirlarida rejalashtirish va amalga oshirishga har yili AQShdagi yalpi mahsulotning hatto 2 foizigacha, Frantsiyada 1 foiz sarflanadi. Bu tovar tannarxining 10 foizini tashkil qiladi. Tovarlar va xizmatlarning alohida turlari uchun reklama xarajatlari 40 foizgacha ham bo’lishi mumkin. Xorijiy davlatlar va mamlakatimiz tajribasiga muvofiq reklamani quyidagicha tasniflash mumkin:

1.Ob’ektlar bo’yicha reklama qilish:

nufuzli reklama­­­­­­ — firmaning raqobatshilaridan farq qilishga qaratilgan;

sotib bitirish reklamasi—arzonlashtirilgan narxlar bo’yicha sotib bitirish haqida e’lon;

tashviqot qilish reklamasi—aniq maqsadni himoya qilishdan iborat.

2.Etkazib berish shakllari bo’yicha (bevosita) reklama. Bunday reklamani—masalan, televidenie orqali avtomobilning sifat afzalliklari haqida reklamaning ahamiyatini ko’rsatish.

3.Mahsulotning xususiyatlari bo’yicha maqsadni ko’zda tutish.

Iste’molchini tovar haqida eslashga majbur qiladigan reklama beriladi.

Reklamaning qiymati ancha yuqori. Masalan, AQShda televidenieda 30 daqiqali reklama vaqti— 100 ming dollar, Ispaniyada esa 50 ming dollar. Ta’kidlash kerakki, ko’pgina mamlakatlarda telereklama uchun cheklashlar mavjud. Masalan, Avstriyada reklama uchun eng ko’p vaqt—20 daqiqa ajratilgan; Germaniyada eng ko’p vaqt kunlik ko’rsatuvning 20 foizini, Ispaniyada esa 10 foizini tashkil qiladi.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, tovarlarning sifat ko’rsatkichi natijasida yillar davomida orttirgan obro’si, markasi har qanday reklamadan ham yuqori turadi. Shunki, tovar eskirishi, modadan qolishi va yo’q bo’lib ketishi mumkin. Biroq uning chidamliligi, sifati, ilg’or konstruktsiyasi, go’zal dizayni, did bilin o’rab-joylanishi va boshqa yaxshi tomonlari uning o’rniga ishlab chiqarilgan tovarda namoyon bo’lishi va keyingilarida qaytarilishi xaridor xotirasida qoladi va tovarga nom berish uchun asos bo’ladi. Bu sifatlar reklama organlari tomonidan tovarning marka timsoliga aylantiriladi.

Reklama qilish stsenariysi ham rejalashtirilishi lozim. Unda avvalo, reklamaning shiori, sarlavhasi aniqlanadi, so’ngra matn beriladi. Reklama shiori nihoyatda yangi, original, matni esa o’ta qisqa, mazmundor, tushunarli bo’lmog’i lozim, 50—60 so’zdan oshmagani ma’qul.

Xorijiy marketingni mukammallashtirishda ilg’or firmalar va chet el tajribasidan foydalanish yaxshi natijalarga olib kelishi muqarrar. Bu borada keyingi yillarda AQSh, Germaniya, Yaponiya kabi mamlakatlar firmalari amaliyotga kirib kelgan tovar sotuvchi va etkazib beruvchilarning iste’molchilarga asosiy tovar bilan butlovchi va qo’shimcha mahsulotlarni ham taklif qilish tajribasi diqqatga sazovordir. Mashhur nemis firmasi «Salamander» poyabzal bilan birga unga kerakli cho’tka, krem va boshqa vositalarni, AQSh firmasi «Katerpiller» traktorlari bilan pritseplarning osma asboblari to’plamini taklif qilmoqda. Bu tajribadan foydalanish respublikamizdagi tovarlar ko’lamini kengaytirish, mashina, asbob-uskunalar va boshqa tovarlar komplektini ta’minlash imkonini beradi.

Marketingning asosiy prinsiplaridan biri — xaridorning benuqsonligi, uni xohish-talabini so’zsiz va tezkorlik bilan bajarish zarurligini anglashdir. Marketologlar sa’y-harakatlari natijasida o’tgan asrning 80 yillarida G’arb kompaniyalari tomonidan iste’molchilarga 3 – 5 sutka oralig’ida mashina va asbob-uskunalar uchun ehtiyot qismlarni etkazib berish odat tusiga kirgan edi. Hozirgi kunda Angliya kompaniyasi «Lendrover (o’ta yuruvchan avtomobillar), AQShning IVM kompaniyasi er sharining istalgan joyiga ehtiyot qismlarini etkazib berish va servis xizmatini iste’molchiga so’rov tushgandan so’ng 24 soat oralig’ida amalga oshirishni kafolatlaydi».

Reklamani internet tarmog’iga joylashtirish esa jadal rivojlanish tusini olmoqda. Binobarin, birgina Rossiyada, ba’zi ma’lumotlarga ko’ra, intarnet tarmog’iga chiqish orqali faoliyat yuritishni tashkillashtirish bo’yicha qilingan ishlarning hajmi 50 mln. AQSh dollaridan oshib ketdi, yakka foydalanuvchilarning soni esa deyarli 1 mln. nafarni tashkil qilmoqda. Biroq reklamani internetda yaratish bo’yicha harajatlar hajmi ham oshib bormoqda.

Hulosa qilib shuni aytish kerakki, marketing tovarlari ko’plab xarid qilish quvvatidan ortiq darajada ishlab chiqarish, iqtisodiy inqirozlar zaminida, taklifning talabdan ustunligi sharoitida paydo bo’lgan. Demak, tovarlarni ular ombor va do’konlarda turib qolmasligi uchun tezkor sotishni tashkil etish lozim. Bunga bozor va xaridor ehtiyojini chuqurroq bilish orqali erishish mumkin. Shu bois eksportdagi qiyinchiliklarni tezkor bartaraf etish uchun marketingdan to’laroq foydalanmoq kerak. Marketing yordamida mamlakatdagi qo’shma korxona yoki boshqa korxonalarni joylashtirish o’rnini ham aniqlash mumkin. Bu strategik masala hisoblanib, korxonaning tashqi bozor ta’sirida rivojlanishiga olib keladi.