O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

46- jadval
Sug’orishni rivojlantirish va sug’oriluvchi qishloq xo’jaligida suvga talab¹⁰

Daryo basseyni	Maydon va suvga talab rivojlanishi stsenariylari
	2010									2025
	Minimum		Optimum			Maksimum			Minimum				Optimum			Maksimum
	mln. ga	km³		mln. ga	km³		mln. ga	km³
Amudaryo	2,3	37,0		2,6	34,0		2,9	33,0			2,3	27,0		2,9	35,0		3,9	39,0
Sirdaryo	1,8	22,0		1,9	21,0		2,0	20,0			1,9	22,0		2,0	20,0		2,3	20,0
Jami	4,1	59,0		4,5	55,0		4,9	53,0			4,2	49,0		4,9	55,0		6,2	59,0

“Barqaror rivojlanish – jamiyat taraqqiyotining eng muhim zamonaviy tamoyillaridan biri. Unga binoan jamiyatning eng muhim maqsadi – rivojlanishning uzluksizligini, uning barqaror xarakterini ta’minlashdir. Barqaror rivojlanish o’z ichiga iqtisodiy, ekologik, demografik va boshqa komponentlarni qamrab oladi va nafaqat hozirgi kunda yashovchilar, balki kelajak avlodlarning munosib turmush darajasini ta’minlashni ko’zda tutadi”¹¹.

Barqaror rivojlanishni ta’minlashga jiddiy ta’sir etuvchi omillardan biri suv tanqisligi muammosidir.

Suv resurslarining dunyo miqyosida notekis taqsimlanganligi ko’pgina mintaqalarda suv tanqisligi muammosi kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Xususan, Markaziy Osiyo xalqlari ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotida muhim hisoblangan Sirdaryo va Amudaryo Qirg’iziston va Tojikistonning tog’li hududlarida shakllanadi. Mintaqaning bu ikki yirik transchegaraviy daryolaridan biri –Sirdaryo Qirg’iziston, Tojikiston, O’zbekiston, Qozog’iston Respublikalarining janubidan, ikkinchisi – Amudaryo esa Tojikiston, Afg’onistonning shimolidan, Turkmaniston, O’zbekiston Respublikalari hududidan oqib o’tadi. Sirdaryo havzasining ko’p yillik o’rtacha oqimi 36 mlrd.m³ ni, Amudaryoniki esa 78 mlrd.m³ ni tashkil etadi. O’zbekiston iqtisodiyoti tarmoqlarida yiliga o’rtacha 52 mlrd. m³ suv ishlatiladi. Shundan 22 mlrd. m³ Sirdaryo havzasiga, qolgan qismi Amudaryo havzasiga to’g’ri keladi. Shuningdek, Sirdaryo havzasida 6,3 mlrd.m³, Amudaryo havzasida 5,1 mlrd. m³ suv resurslari O’zbekiston hududida shakllanadi, qolgan katta qismi yuqorida qayd etilgan transchegaraviy daryolardan olinadi.

Sirdaryo havzasida daryo oqimini tartiblashtirish maqsadida bir necha suv omborlari qurilgan. Ulardan eng yirigi To’xtagul suv ombori bo’lib, hajmi 19 mlrd. m³ dan iborat. Qirg’iziston Respublikasida 1970 yillar o’rtalarida Sirdaryoning asosiy irmog’i hisoblanmish Norin daryosiga To’xtagul suv ombori qurildi. Bundan ko’zlangan maqsad qurg’oqchil va seryog’in yillardagi suv oqimi hajmini tenglashtirgan holda O’zbekiston va Janubiy Qozog’istondagi paxta, bug’doy, sholi kabi ekin maydonlarini sug’orishda samarali foydalanishdan iborat edi. Bu suv omboriga va undan quyiroqdagi to’rtta suv omborlarga qurilgan kaskad GESlarning gidroenergetik quvvati 2 870 MVt ni tashkil qiladi. Sobiq Sovet hukumatining 1984 yilgi 413 – raqamli Protokoliga muvofiq, to’plangan suvning yil davomida taqsimlanishi oqimi 75 foizga 25 foizga nisbatda bo’lishi kelishib olingan, ya’ni suvning katta qismi vegetatsiya davriga (aprel – sentyabr) to’g’ri kelib, qish davridagi oqim esa 180 m³/sek.dan oshmasligi kerak edi. Yozda olingan elektroenergiya Markaziy Osiyo elektro – energetika tizimi orqali O’zbekistonning Farg’ona va Janubiy Qozog’iston mintaqasidagi iste’molchilarga etkazilardi. Qirg’istonda qish mavsumidagi issiqlik va elektroenergiyaga bo’lgan ehtiyojlar O’zbekiston va Qozog’istondan keltiriladigan yoqilg’i hisobiga qoplanardi¹².

Bu davlatlar mustaqillikka erishgandan so’ng yuqoridagi kelishuvni bajarish murakkablasha boshladi. Iste’molchilar yonilg’i isitish tarmog’idan gidroenergiya isitish tarmog’iga o’ta boshladilar. Markaziy Osiyo transchegaraviy daryolarning yuqori oqimidagi davlatlar qish davrida suv oqimini elektroenergiya olish uchun oshirib, yoz oylarida esa suv zahirasini to’plash maqsadida qisqartira boshladilar.

Bu, o’z navbatida, daryolarning o’rta va quyi qismida, O’zbekiston va Qozog’iston davlatlaridagi qishloq xo’jaligi sug’orish tizimlarida suv taqchilligini keltirib chiqara boshladi. Qishda esa kanal va irmoqlarning muzlashi va erlarni suv bosishi ko’payib bordi.

Hattoki, quyi oqimdagilar yirik suv oqimini boshqara olmay, uning katta qismini Aydarko’l kabi botiqlarga tashlay boshladilar. Masalan, 1990 – 2009 yillarda oqim hajmi vegetatsiya davrida 8,5 mlrd. m³ dan 5,3 mlrd. m³ gacha qisqargan holda, qichki novegetatsiya davrida 3,2 mlrd. m³ dan 8,7 gacha ko’tarilgan (47-jadval).

47-jadval