O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov, Tollibay Boltayevich Mustanov

allos
– boshqа, 
ergon
– ta’sir, samara 

---

- 155 -
Allergik reaksiyaning yuzaga chiqishi kiritilayotgan dori moddasining dozasiga 
bog‘liq emas. Bunda dori moddasi antigen (allergen) vazifasini bajaradi. Dori 
allergiyasining odatda 4 turi mavjud: 
I turi– tezkor turdagi allergik reaksiyalar. Mazkur yuqori sezuvchanlik 
allergik reaksiyaga IgE – antitanachalarning jalb qilinishiga bog‘liq. U eshakem, 
tomirlar shishi, tumov, bronxospazm va anafilaktik shok orqali namoyon 
bo‘ladi. Bunday reaksiyalar ko‘pincha penitsillinlar, sefalosporinlar, 
sulfanilamidlar va b. qo‘llanilganida yuzaga chiqishi mumkin. 
II turi-Allergik reaksiyaning mazkur turida komplement tizimini 
faollashtiruvchi IgG- va IgM-antitanachalar qonda aylanib yuruvchi hujayralar 
bilan o‘zaro ta’sirlashib, ularning lizisini chaqiradi. Masalan, analgin 
qo‘llanilganda agranulotsitoz, metildofada esa gemolitik anemiya paydo bo‘lishi 
mumkin. 
III turi-Mazkur turdagi allergik reaksiyaning yuzaga chiqishida Shubhasiz 
IgG-, Shuningdek, IgM- va IgE-antitanachalar (+komplement) ishtirok etadi. 
Ular “antigen–antitanacha–komplement” kompleksini hosil qiladilar va u qon 
tomirlar endoteliysi bilan o‘zaro ta’sirlashib, ularni shikastlaydi. Natijada zardob 
kasalligi deb nomlanadigan kasallik paydo bo‘ladi. Ushbu kasallik eshakem, 
artralgiya, artrit, limfadenopatiya, tana haroratining oshishi kabilar bilan 
kechadi. Zardob kasalligini penitsillinlar, sulfanilamidlar va b. chaqirishi 
mumkin. 
IV turi- Ushbu turdagi allergik reaksiya immunitetning hujayra 
mexanizmlari orqali ifodalanadi va unda sensibilizatsiyalangan T-limfotsitlar 
hamda makrofaglar ishtirok etadilar. Ko‘pincha dori moddasini mahalliy 
qo‘llanilganda yuzaga chiqadi va dermatit bilan namoyon bo‘ladi. 
14. Idiosinkraziya
7
– bu dori moddasiga nisbatan organizmning atipik 
reaksiyasi bo‘lib hisoblanadi. Bunda organizmdagi fermentopatiyalar natijasida 
qo‘llanilayotgan dori moddasiga nisbatan ko‘tilmagan og‘ir ko‘rinishdagi 
7
Yunonchadan 
idios
– o‘ziga xos, 
synkrasis
– aralashish, siljish 

---

- 156 -
nojo‘ya ta’sir paydo bo‘lishi mumkin. Masalan, agarda bemor qonida 
fermentopatiya natijasida psevdoxolinesteraza fermenti yetishmovchiligi 
bo‘ladigan bo‘lsa, u holda miorelaksantlar guruhiga mansub bo‘lgan ditilin dori 
vositasining ta’sir davomiyligi odatdagi 5-7 daqiqa o‘rniga 6-8 soatgacha 
cho‘zilib ketishi mumkin. Bunday nojo‘ya ta’sirlar to‘g‘risida shifokor oldindan 
bilib qo‘ymasa, keyin bemorga yordam ko‘rsatishda katta qiyinchiliklarga 
uchrashi mumkin. 
Ko‘pincha dori moddalarning dozasini behosdan yoki suitsedal 
maqsadlarda o‘ta oshirib yuborish yoxud ularni homiladorlik paytida noo‘rin 
ishlatish oqibatida turli salbiy oqibatlar kuzatilishi mumkin. Bularda yuzaga 
chiqadigan ta’sir turlarini alohida keltirib o‘tishni lozim deb hisoblaymiz. 
15. Mutagen
8
ta’sir – bu dori moddasi ta’sirida embrionning hujayralarini 
hamda genetik apparatini kuchli darajada izdan chiqarib tashlashi natijasida 
uning o‘zidan keyingi nasli genotipining ham o‘zgarishlariga sabab bo‘lishidir. 
Bunday ta’sir yangi dori vositalarini yaratish jarayonida eksperimental 
hayvonlarda o‘rganiladi va agarda yangi yaratilayotgan dori vositaning mutagen 
ta’siri borligi aniqlanadigan bo‘lsa, u holda bunday dori vositani klinik sinovdan 
o‘tkazishga ruxsat berilmaydi. 
16. Kanserogen
9
ta’sir – dori moddasi ta’sirida xavfli o‘smalar paydo 
bo‘lishi. Bunday ta’sir ham yangi yaratilayotgan dori vositalarini eksperimental 
hayvonlarda o‘rganish bosqichida aniqlanadi va agarda dori vositaning 
kanserogen ta’siri borligi aniqlansa, bunday dori vosita klinik sinovdan 
o‘tkazilmaydi.
17. Embriotoksik
10
ta’sir
 
deb dori moddasini homiladorlikning dastlabki 12 
haftasigacha bo‘lgan davrda qabul qilinganda yuzaga chiqadigan toksik yoki 
zaharli ta’siriga aytiladi. 
8
Lotinchadan 
mutatio
– o‘zgarish, 
genos
– kelib chiqish 
9
Lotinchadan 
cancer
– qisqichbaqа (rak), xavfli o‘sma 
10
Yunonchadan 
embryon
– homila, murtak 

---

- 157 -
18. Fetotoksik
11
ta’sir – dori moddasining homiladorlikning 12 haftasidan 
boshlab u tug‘ilganiga qadar qabul qiliganida yuzaga chiqadigan toksik yoki 
zaharli ta’siridir. 
19. Teratogen
12
ta’sir – dori moddasini homiladorlik paytida qabul qilinishi 
oqibatida uning homilaga nisbatan salbiy ta’siri tufayli bolaning turli 
anomaliyalar bilan mayib-majruh bo‘lib tug‘ilishidir.
Farmakoterapevtik samaraning dori vositasi xususiyatiga va uning 
qo‘llanilish shart-sharoitlariga bog‘liqligi 
A) Dori vositalarining kimyoviy tuzilishi, ularning fizik-kimyoviy va 
fizikaviy xossalari 
Dori vositalari ta’sirining yuzaga chiqishi ko‘pincha ularning kimyoviy 
tuzilishiga, tarkibidagi funksional faol guruhchalarining mavjudligiga, 
molekulalarining shakli va o‘lchamlariga bog‘liq. Moddaning retseptor bilan 
o‘zaro samarali ta’sirlashishi uchun dori vositasi tuzilishi shunday bo‘lishi 
kerakki, bu tuzilish uning retseptor bilan jips holda birikishiga yordam berishi 
lozim. Ularning orasidagi molekulalararo bog‘ning mustahkamligi moddaning 
retseptor bilan qanchalik yaqin birikishi bilan uzviy bog‘liq.
Moddaning retseptor bilan o‘zaro ta’sirlashishida ularning bir-biri bilan 
fazoviy mos kelishi katta ahamiyatga ega. Bu narsa stereoizomerlarning faoligi 
bo‘yicha bir-birlaridan farq qilishlari orqali namoyon bo‘ladi. Masalan, arterial 
qonbosimini oshirishda D(+)-adrenalinning ta’siri L(+)-adrenalinga nisbatan bir 
necha marta kuchsizdir.
Agar moddada bir nechta funksional faol guruhchalar mavjud bo‘lsa, u 
holda ular orasidagi masofaning ham ahamiyati katta hisoblanadi. Masalan, 
qator (CH
3
)
3
H
+
– (CH
2
)
n
– H
+
(CH
3
)
3
∙2X
–
formuladagi bis-to‘rtlamchi ammoniyli 
birikmalarda gangliobloklovchi samara yuzaga chiqishi uchun n=6 optimal 
11
Lotinchadan 
fetus
– homila 
12
Yunonchadan 
teras
– mayib-majruh 

---

- 158 -
variant bo‘lsa, mushaklarni bloklovchi samara yuzaga chiqishi uchun esa n=10 
va 18 bo‘lishi kerak.
Moddalarning juda ko‘p miqdoriy va sifatiy xususiyatlari ularning suvda va 
moylarda eruvchanligi, sochmasimon moddalar uchun – maydalanish darajasi, 
uchuvchan moddalar uchun – uchuvchanlik darajasi kabi qator fizik-kimyoviy 
hamda fizikaviy xossalariga ham bog‘liq. Shuningdek, ionlanish darajasi ham 
muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, kimyoviy tuzilishi bo‘yicha ikkilamchi va 
uchlamchi aminlar guruhiga kiruvchi miorelaksantlar to‘liq ionlanuvchi 
to‘rtlamchi ammoniyli birikmalarga nisbatan kamroq ionlanadilar va faolliklari 
ham past. 
B) Doza va konsentratsiya 
Dori vositalarining ta’sir samaralari ko‘pincha ularning organizmga 
kiritilayotgan dozasiga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Dozaga (yoki 
konsentratsiyaga) bog‘liq holda samarasining yuzaga chiqish tezligi, kuchining 
ifodalanganligi, ta’sir davomiyligi, ba’zida xususiyatlari ham ifodalanadi.
Doza bu dorivor moddaning bir marta qabul qilishga mo‘ljallangan miqdori 
(odatda uni bir martalik doza deyish mumkin). Bundan tashqari sutkalik, kurslik 
va zarb dozalar ham tafovut qilinadi. Dozani grammlarda yoki grammning 
ulushlarida o‘lchanadi. Yanada aniqroq dozalash uchun dori moddaning dozasi 
inson tanasining 1 kilogrammiga nisbatan aniqlanadi (1 mg/kg yoki 1 mkg/kg). 
Ayrim holatlarda dorining dozasini tananing yuzasiga nisbatan ham aniqlash 
mumkin (1 m
2
). 
Bundan tashqari dozaning quyidagi turlari ham tafovut qilinadi: 
minimal yoki bo‘sag‘a doza; terapevtik yoki o‘rta doza, td; maksimal yoki 
yuqori doza, md; toksik yoki zaharli doza; letal yoki o‘lim chaqiradigan doza, 
Ld. Ulardan amaliy tibbiyotda eng ko‘p qo‘llaniladigani terapevtik doza 
hisoblanadi. Ingalyatsion kiritiladigan vositalar uchun esa asosan ularning nafas 
olayotgan havodagi konsentratsiyasi katta ahamiyatga egadir. 
Dori vositalarini organizmga qayta kiritish 

---

- 159 -
Dori vositalarini organizmga qayta kiritganda ularning samarasi ortishi 
tarafiga ham, kamayishi tarafiga ham o‘zgarishi mumkin. 
Ayrim dori moddalarini organizmga qayta kiritganda ular samarasining 
kuchayishi asosan