O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov, Tollibay Boltayevich Mustanov

kumulyatsiya
13
 
hisobiga amalga oshadi. Kumulyatsiyaning 
ikkita turi mavjud: 
moddiy kumulyatsiya – bunda organizmda dori moddasining o‘zi to‘planib 
qoladi. Bu uzoq vaqt davomida ta’sir qiluvchi ko‘pchilik dori vositalar uchun 
xos bo‘lib, bunday birikmalar qon zardobidagi oqsillar bilan kuchli birikadilar 
va organizmda uzoq vaqt mobaynida aylanib yuradilar. Masalan, angishvonagul 
dori vositalaridan digitoksin. Moddiy kumulyatsiyalanadigan dori vositalarni 
muntazam ravishda qo‘llash natijasida ko‘pincha preparatlar bilan zaharlanish 
holatlari kelib chiqishi mumkin. Funksional kumulyatsiya – bunda organizmda 
dori moddasining ta’sir samarasi to‘planib qoladi, moddaning o‘zi esa qonda 
umuman aniqlanmaydi. Masalan, alkogolizmda MNS tomonidan zo‘rayib 
boruvchi o‘zgarishlar oq alahlashga olib keladi. ammo qonda etil spirti 
aniqlanmaydi, Chunki u organizmda tezda oksidlanadi va chiqarib yuboriladi. 
Faqat uning neyrotrop ta’sirlarigina bosh miyada yig‘ilib, to‘planib boradi xolos. 
Dori moddalarini organizmga qayta kiritganda ular samarasining 
pasayishiga 
o‘rganib qolish (tolerantlik
14
) 
deyiladi. O‘rganib qolish juda ko‘p 
dori vositalar ta’sirida yuzaga chiqadi va unda dori dori vositasining kundalik 
kiritilib turilgan dozasi ta’sirida oldingi samaraning yuzaga chiqmasligi 
kuzatiladi. Oldingi samaraning yuzaga chiqishi uchun dori vositaning dozasini 
oshirish lozim bo‘ladi. O‘rganib qolish moddalar so‘rilishining kamayishi, 
parchalanishing oshishi yoki chiqarilishining tezlashishi hisobiga sodir bo‘lishi 
mumkin. Ayrim dori vositalarda esa ularga sezgir bo‘lgan retseptorlar 
sezuvchanligining pasayishi ham muhim ahamiyatga ega.
Ba’zi bir guruh dori vositalarida boshqa guruh dori vositalari bilan, ayrim 
hollarda esa guruh ichidagi dori vositalarda 
kesishuvchi o‘rganib qolish 
yuzaga 
13
Lotinchadan 
cumulatio
– ko‘payish,oshish 
14
Lotinchadan 
tolerantia
– sabr, bardosh 

---

- 160 -
chiqishi mumkin. Bunda har ikkita dori vosita ham o‘zaro ta’sirlashuvchi bir xil 
retseptorlarga yoki ularning substratlariga ta’sir qiladi. Bunday holatlar yuzaga 
chiqishi ehtimolini o‘rganib qolish yuzaga chiqqan dori vositani boshqasiga 
almashtirishda inobatga olish lozim.
Dozalar, dori vositalarining farmakoterapevtik va nojo‘ya ta’sirlari 
(misol tariqasida morfinning asosiy, nojo‘ya va toksik samaralari 
keltirilgan)