O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov, Tollibay Boltayevich Mustanov

oqsil va peptid tuzilishiga ega moddalar
- gipotalamus, gipofiz, 
qalqonsimon bez oldi va me'da osti gormonlari dori vositalari, kalsito nin; 
2) 
aminokislotalar hosilalari
- qalqonsimon bez, epifiz gormonlarining dori 
vositalari;

---

- 627 -
3) 
steroid tuzilishli
– buyrak usti bezining po‘stloq qavati va jinsiy bezlar 
gormonlarining dori vositalari; 
Endokrin bezlar giperfunksiyasida tegishli retseptorlarni qamal qiluvchi 
yoki gormonlar sintezini susaytiruvchi antagonistlar qo‘llaniladi. 
Gormonlarning birlamchi ta'siri sitoplazmatik membrana yoki hujayra ichi 
darajasida amalga oshadi. Ba'zi gormonlar (oqsil va peptid tuzilishli) hujayra 
membranasining tashqi yuzasida o‘rnashgan faqat o‘ziga xos retseptorlarga ta'sir 
ko‘rsatadilar. Bu retseptorlarning ko‘plari adenilatsiklaza bilan bog‘liq bo‘lib, 
uning faolligini o‘zgarishi hujayra ichidagi sAMF miqdorini belgilaydi. Ko‘proq 
gormonlar adeniladsiklaza faolligini kuchaytirib, sAMF miqdorini oshiradilar. 
SAMF miqdorini fosfodiesteraza faolligini susaytirish hisobiga ham oshirish 
mumkin, chunki fosfodiesteraza sAMF ni parchalaydi. Ammo bunday ta'sir 
triyodtironinga xosdir, shunda ham uning juda katta dozasida yuzaga chiqadi. 
SAMF o‘z navbatida proteinkinazani faollashtiradi va turli xil intratselyulyar 
jarayonlarga ta'sir etadi.
 
Gormonlar deb, endokrin bezlar hujayralarida 
sintezlanib bevosita qonga ajratiladigan biologik faol moddalarga aytiladi. Ular 
endokrin bezlardan uzoqda joylashgan to‘qimalar va a'zolarga ta'sir 
ko‘rsatadilar. Bundan tashqari parakrin sekretsiya ham aniqlangan. Bunday 
holatda hujayralar yaqin joylashgan boshqa hujayralarga ta'sir etuvchi lokal 
gormonlar (yoki autokoidlar)ni ishlab chiqaradilar (masalan, semiz hujayralar 
ishlab chiqaruvchi gistamin). Shu bilan bir qatorda “autokrin sekretsiya” iborasi 
mavjud bo‘lib, bunda o‘zini biosintezi kechgan hujayraga ta'sir ko‘rsatuvchi faol 
birikmalar ishlab chiqarish tushuniladi (bunday holat ko‘pgina sitokinlar uchun 
juda xosdir). Lekin bunday ajrati-lish absolyut emas. Ko‘pincha modda faqat 
bitta guruhga mansub bo‘lmasligi ham mumkin. (masalan: NO ham autokrin, 
ham parakrin effekt rivojlantirishi mumkin.)
Kortikotropin, tirotropin, gipofizning gonadatrop gormonlari, melaninni 
kuchaytiruvchi gormonlar, parat gormon, kalsitonin, glyukagon ana shunday 
ta'sir etadilar.

---

- 628 -
Gormonlar membranalardagi retseptorlar va hujayra ichidagi jarayonlar 
orasida “vositachi” vazifasini o‘tovchi kalsiy ionlarining tutib olinishi, ajralishi 
va hujayra ichida taqsimlanishiga ham ta'sir etishi mumkin. Bundan tashqari 
s̵AMF va kalsiy ionlarining kinetikasi orasida ma'lum o‘zaro bog‘lanishlar 
mavjudligi aniqlangan.
Ba'zi gormonlar (oqsil va peptidlar) adenilatsiklaza bilan bog‘liq 
bo‘lmagan membrana retseptorlariga ta'sir ko‘rsatadilar (o‘sish gormoni, 
gormon).Ushbu holatda “vositachi” masalasi ochiq qolgan. Ayrim gormonlar 
fosfatidilinozitol sikliga ta'sir etishlari mumkin va shu tufayli inozitoltrifosfat va 
dia-silglitserolni ishlab chiqarilishini oshiradilar (m-n, gonadotrop gormonlarni 
ajralishini kuchaytiruvchi gipotalamus gormoni, vazopressin). 
Gormonlarning hujayra membranalariga ta'siri ularni boshqa endogen 
moddalar uchun o‘tkazuvchanligini o‘zgartirishda ham namoyon bo‘lishi 
mumkin (masalan, insulin glyukozani hujayra ichiga kirishiga imkoniyat 
yaratadi). 
Bir qator hujayra membranasidan o‘ta oladigan gormonlarning ta'siri 
hujayra ichida yuzaga chiqadi (masalan, steroidlar, qalqonsimon bez 
gormonlari). Steroidlar sitoplazmatik retseptorlar bilan kompleks hosil qiladilar 
va shu holda ularning asosiy ta'siri namoyon bo‘luvchi hujayra yadrosiga olib 
o‘tiladi. Hujayra yadrosida ular DNK hamda iRNK ni faollashtiradilar, bu esa 
o‘z navbatida oqsil sintezini induksiyasiga olib keladi. Ammo bular gormonlar 
ta'sirining bo‘lishi mumkin bo‘lgan prinsip laridir. Ushbu masalani ko‘p 
tomonlari to‘liq aniqlanmagan bo‘lib, chuqur o‘rganishni talab etadi.

---

- 629 -
.Kortikosteroid gormonlarning hujayra ichidagi retseptorlari bilan ta'sirining 
chizmasi.