O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov

5.1-rasm.Anestetiklarning nerv tolasi bo‘ylab qo‘zg‘alishlarning o‘tishiga ta’siri
A – anestetik qo‘llanilishidan oldingi holat;
B – anestetik qo‘llanilganidan keyingi holat.
Buning natijasida esa ular harakat potensialining paydo bo‘lishiga va uning tarqalishiga to‘sqinlik qiladilar. Gidrofob (ionizatsiyalanmagan) birikmalar akson membranasi orqali o‘tib, natriy kanallarini ichki tomonidan bloklaydilar.
Gidrofil (ionizatsiyalangan) birikmalar esa ochiq natriy kanallari orqali o‘tib, bir muncha bloklovchi ta’sir ko‘rsatadilar. Shuning uchun ham kuchsiz asoslar hisoblanuvchi barcha anestetiklarning faolligi dori vositalarning ionizatsiyalangan va ionizatsiyalanmagan qismlari mutanosibligini belgilovchi pH muhitga bog‘liq. Masalan, turli yallig‘lanish jarayonlarida pH muhitning past bo‘lishi (kislotali muhit) sababli anestetiklarning faolligi pasayadi, chunki bunda ularning ionizatsiyalanmagan qismlari konsentratsiyasi kamayadi.
Mahalliy anestetiklarga qo‘yiladigan talablar:
1) yuqori darajadagi tanlab ta’sir qilish xususiyatiga ega bo‘lishi;
2) nerv tolalariga ham, ularning atrofidagi to‘qimalarga ham noxush ta’sir ko‘rsatmasligi (ta’sirlantirmasligi);
3) latent (yashirin) davrining qisqa bo‘lishi;
4) anesteziyaning har xil turlarida ham yuqori faollikka ega bo‘lishi;
5) yetarli darajadagi ta’sir davomiyligiga ega bo‘lishi;
6) qon tomirlarini toraytirishi yoki iloji boricha ularni kengaytirmasligi (agarda anestetik qon tomirlariga ta’sir qilmasa yoki ularni kengaytirsa, u holda unga adrenomimetik qo‘shib tavsiya qilini shilozim, chunki bunda qon tomirlarini toraytirib, anestetik ta’sir davomiyligining uzayishiga erishiladi);
7) zaharliligining past bo‘lishi;
8) nojo‘ya ta’sirlarining bo‘lmasligi yoki kam bo‘lishi;
9) suvda yaxshi eruvchan bo‘lishi;
10) saqlanganda va sterilizatsiyada buzilib ketmasligi;
11) sanoatda olinishi yengil va oson bo‘lishi;
12) narxining arzon bo‘lishi.
Mahalliy anestetiklar anesteziyaning quyidagi turlarini yuzaga chiqarish maqsadida qo‘llaniladilar:
– yuza yoki terminal anesteziya – bunda anestetik eritmasini shilliq qavatlarga tomizish hamda teriga, yaralar yuzasiga, jarohatlarga surtish yoki uning kukunini sepish uchun ishlatilganda shu joydagi sezuvchi nerv oxirlarining bloklanishi yuzaga chiqadi;
– infiltratsion yoki qatma-qat anesteziya – bunda anestetik eritmasini operatsiya o‘tkaziladigan joydagi teri va teriostidagi to‘qimalarga asta-sekinlik bilan ketma-ket, qavatma-qavat qilib kiritish orqali shu joylardagi nerv tolalarining hamda sezuvchi nerv oxirlarining bloklanishiga erishiladi;
– o‘tkazuvchi yoki regionar (sohali) anesteziya – bunda anestetik eritmasini ma’lum bir nerv tolasining o‘tish yo‘li bo‘ylab kiritiladi va shu nerv tolasi tomonidan innervatsiya qilinuvchi sohadagi to‘qimalarga nerv impulslari o‘tishining bloklanishiga erishiladi.
O‘tkazuvchi anesteziyaning o‘ziga xos turlari sifatida orqa miya anesteziyasi (bunda anestetik eritmasi subaraxnoidal kiritiladi) va epidural yoki peridural anesteziya (bunda anestetik eritmasi orqa miya qattiq pardasi oldidagi bo‘shliqqa kiritiladi) tafovut qilinadi. Anesteziyaning ushbu turlarida anestetik orqa miya kulrang moddasining oldingi yoki orqa shoxlariga ta’sir qiladi.
Amaliy tibbiyotda qo‘llanilishi bo‘yicha mahalliy anestetiklarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
1. Yuza yoki terminal anesteziyada qo‘llaniladigan vositalar:

Kokain	Dikain
Anestezin	Piromekain

2. Infiltratsion va o‘tkazuvchi anesteziyada qo‘llaniladigan vositalar

Novokain

Bupivakain

3. Anesteziyaning barcha turlarida qo‘llaniladigan vositalar

Lidokain

Trimekain

A