O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov

Me’da motorikasiga ta’sir etuvchi vositalar

Bu guruh vositalar ikkiga bo‘linadilar:

1. 
   Prokinetik vositalar (me’da motorikasini kuchaytiruvchilar): metoklopramid, sizaprid, domperidon. Ular asosan me’dadan ovqat massasini evakuatsiyasi susayganda va gastroezofagal refleksda qo‘llaniladi.
   
2. 
   Antikinetik vositalar (me’da motorikasini susaytiruvchilar): xolinoblakatorlar: m-xolinoblokatorlar, ganglioblokatorlar, buskopan, probantin, spazmolitiklar: papaverin, no - shpa
   

Qayt qildiruvchi va qayt qilishni to‘xtatuvchi vositalar
Qayt qilish (qusish) murakkab reflektor jarayon bo‘lib, uni amalga oshishida ko‘pgina guruh mushaklari qatnashadi (me’da, ingichka ichak, diafragma, qorin bo‘shlig‘i devori va boshqalar). Qayt qilish markazi har xil ta’sirotlar natijasida qo‘zg‘alganda qusish rivojlanadi. Masalan: jirkanch ko‘rinish, hid, ta’m. Bundan tashqari vestibulyar apparatni ta’sirlanishi yoki turli xil introretseptorlarlarni qo‘zg‘alishi ham qayt qilishni rivojlantiradi. Bosh miyaning IV qorinchasi tubida maxsus xemoretseptorli zona bo’lib, boshlovchi zona (trigger zone) deb ataladi (5.-rasm). Ushbu zona qayt qilish markazi bilan bog’langan bo‘lib, uning qo‘zg‘alishi qayt qilishni boshlanishiga sabab bo‘ladi. Tigger zona neyronlarida dofamin D₂-retseptori, serotonin 5HT₃-retseptori va M₁- xolinoretseptorlardan joylashgan. Ko‘pincha qayt qildiruvchi moddalar, ana shu retseptorlarni qo‘zg‘atib, bevosita yoki reflektor yo‘l bilan qusishga olib keladilar. Apomorfin gidroxlorid – trigger zonadagi dofamin retseptorlarini qo‘zg‘atadi.
Ta’sir mexanizmiga ko‘ra qayt qildiruvchi vositalar ikki guruhga bo‘linadilar:

1. 
   Qusish markazi yoki uni ishga soluvchi trigger sohasini bevosita qo‘zg‘atuvchi vositalar apomorfin gidroxlorid.
   
2. 
   Bilvosita yoki reflektor yo‘l bilan qayt qildiruvchi vositalar mis sulfat, rux sulfat, ipekakuana ildizi , termopsis -afsonak o‘ti dori vositalari.
   

Angishivona gul (digitalis) dori vositalari va havfli o‘smalarni davolashda qo‘llaniladigan antiblastom vositalar (masalan: xloretilaminlar) ham, qayt qilishga apomorfin kabi ta’sir etadilar.
Bilvosita-reflektor qayt qilishni qo‘zg‘atuvchi vositalar ichilganda me’da retseptorlarini qo‘zg‘atib, qayt qildiradilar, lekin qonga so‘rilgach trigger zonaga ham bevosita ta’sir etadilar. Jumladan, termopsis va ipekakuana dori vositalari shunday ta’sir ko‘rsatadilar. Lekin bu ikki dori vosita qayt qilish vositasi sifatida ishlatilmaydi, chunki ularni qabul qilingach, uzoq vaqt ko‘ngil aynash davri bo‘ladi. Ammo ana shu davrda reflektor yo‘l bilan bronx bezlarining sekretsiyasi va hilpillovchi epiteliyning harakati ortib ketadi, balg‘am hajmi ortadi, qovushqoqligi susayadi va ajralishi osonlashadi. Shu tufayli ular balg‘am ko‘chiruvchi vosita sifatida qo‘llaniladi. Mis sulfat va rux sulfat faqat periferik reflektor ta’sirga ega. Veratrum alkaloidlarning qayt qilishga ta’sir mexanizmi o‘zgacha. Bu preparat adashgan nerv afferent tolalaridagi tugunli gangliyni (g.nodosum) qo‘zg‘atib, qayt qilishni rivojlantiradilar.
Qayt qildiruvchi vositalar kam qo‘llaniladi. Jumladan, ba’zi sabablarga ko‘ra me’dani chayish mumkin bo‘lmagan holatlarda, asosan apomorfin qo‘llaniladi (teri ostiga yuboriladi). Ushbu pereparat alkogolizmni davolashda, salbiy refleks yaratishda ham qo‘llaniladi.
Lekin kuchli kislotalar va ishqorlar bilan zaharlanganda (me’daning kimyoviy kuyishi bo‘lganda) me’da va o’n ikkibarmoqli ichak yarasida, o‘pkadan qon ketishi mumkin bo‘lgan xastaliklarda va yurakning og‘ir xastaliklarida qayt qildiruvchi vositalarni qo‘llash mumkin emas. Qusish markazini falajlovchi vositalar (masalan, narkoz vositalari) bilan zaharlanganda apomorfin samara bermaydi.