O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi munira Jo’raqulovna Allayeva, Ziyovuddin Zaynutdinovich Hakimov, Soloy Ro’zimamatovich Ismailov, Salohiddin Djo’rayevich Aminov

Jadval 14.1.Prostanoidlar, ularning retseptorlari va ta’sirlari.

Prostanoid		Retseptor		Asosiy ta’sir
PGE2*		EP	EP1	Bronxlar va me’da ichak trakti mushaklarini qisqartiradi
			EP2	Bronxlar, tomirlar va me’da-ichak trakti mushaklarini bo‘shashtirish
			EP3	Bronxlar, bachadon mushaklarini qisqartirish, me’da bezlarini HCl ni ishlab chiqarilishini kamaytirish va shilliq ajralishini ortishi. Lipolizni susayishi, vegetativ nerv sistemasida mediatorlar ajralishini kamaytirish
			EP4	Vazodilyatatsiya
PGF2α		EP		Bachadonni qisqarishi
PGD2		DP		Mezenteral, koronar, buyrak tomirlarining vazodilyatatsisi va o‘pkatomirlarining vazokonstruksiyasi, trombositlara gregasiyasinisusayishi, bachadon va me’da-ichak trakti mushaklari relaksatsiyasi
PGI2 (prostatsiklin)		IP		Trombositlarni agregasiyasini kamaytiradi, vazodilyatatsiya
TXA2 (tromboksan)		TP		Trombositlarni agregasiyasini rag‘batlanishi, vazokonstruksiya

*PGE₂ ni quyidagi ta’sirotlarni yuzaga chiqaruvchi retseptorlar ma’lum emas: tana haroratini oshishi, T-limfotsitlar proliferatsiyasini susayishi, makrofaglar faollashuvining susayishi, kortikosteroidlar va eritropoetin ajralishini rag‘batlanishi.


Jadval 14.2Araxidon kislotasining metabolitlari, ularning dori vositalari va sintetik unumlari, ularning biosintezini ingibitorlari.

Endogen ligandlar	Endogen ligandlarli dori vositalai	Endogen ligandlarni sintetik unumlari	Siklooksige-naza ingibitorlari (SOG)	Boshqa fermentlar ingibitorlari	Retseptor-lar blokatorlari
1	2	3	4	5	6
Prostaglan-din F2α Prostaglan-din E2 Prostaglan-din E1	Dinoprost DinoprostonAprostadil	Karboprost Mizopros-tol	SOG-1 ingibitorlari atsetilsalit-silat kislotasi kichik dozalarda SOG 1-2 ingibitorlari atsetilsalit-silat kislotasi Ibuprofen, Diklofenak-Natriy, Indometatsin, Piroksikam, SOG-2 ingibitorlari Selekoksib
Prostatsiklin (PGl2)	Epoproste-nol
Tromboksan (TXA2)			SOG-1 ingibitorlari SOG-1-2 ingibitorlari	Tromboksansintetaza ingibitorlari Dazoksiben	Tromboksan retseptorlari blokatorlari Daltroban
Leykotrienlar (sisteinil-leykotrienlar CysLT)				5-lipoksi-genaza ingibitorlari Zileuton	Leykotrien (CysLT) retseptorlarining blokatorlari Zafirlukast

Steroid tuzilishga ega bo‘lgan yallig‘lanishga qarshi vositalarga glyukokortikoidlar ta’luqlidir. Ularning yallig‘lanishga qarshi ta’sir mexanizmi araxidon kislotasining hosil bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan fosfolipazaA₂ faolligini susaytirish bilan bog‘liq(q14.2-chizma) Glyukokortikoidlar fosfolipazaga bevosita ta’sir ko‘rsatmaydi, balki endogen proteinlar lipokortinlarni (sinonimi-aneksinlar) sintezi va ajralishiga imkoniyat yaratadilar. U esa o‘z navbatida qayd etilgan fermentni susaytiradi. Glyukokortikoidlar araxidon kislotasini hosil bo‘lishi darajasida ta’sir etishlarini hisobga olganda ularning yallig‘lanishga qarshi ta’sirlarini yuzaga chiqishidan faqat prostanoidlar, balki oksikislotalar va leykotrienlar, hamda TFO ni sintezini susayishi ham ahamiyatga ega (14.1 -chizmaga qarang)¹. Glyukokortikoidlar farmakodinamikasi haqida kengroq ma’lumotlar boshqa bo‘limda keltirilgan.
¹Bundan tashqari glyukokortikoidlar SOG-2 induksiya darajasini susaytirishlari haqida ma’lumotlarmavjud. Bu ushbu ferment transkripsiyasini faollashtiruvchi maxsus oqsilni (AR-1) susayishi yoki tegishli genga ta’sir ko‘rsatish bilan bog‘liqdir.


Nosteroid tuzilishli yallig‘lanishga qarshi vositalarga siklooksigenaza faolligini susaytiruvchi va shu tufayli prostanoidlar (prostaglandinlar va tromboksan) biosintezini susaytiruvchi birikmalar mansubdir.Keyingi yillarda siklooksigenazaning kamida ikki xili 1- va 2- tipi mavjud ekanligi aniqlangan. Siklooksigenaza-1 (SOG-1; COX-1)¹ fiziologik holatlarda ham ishlab chiqariladi va organizmda prostanoidlarni hosil bo‘lishini boshqaradi. Siklooksigenaza-2 (SOG-2) ni ishlab chiqarishini ko‘p jihatdan yallig‘lanish jarayoni rag‘batlantiradi². Shu tufayli siklooksigenazani turli xillariga ta’sir etuvchi moddalarni yaratish bo‘yicha izlanishlar boshlab yuborilgan.
Chizma 14.1 yallig`lanishga qarshi vositalarning prostoglandinlar biosinteziga ta`siri

SOG-2 ingibitorlarini yaratish eng ko‘p qiziqish uyg‘otadi, chuki ular yallig‘lanishni bartaraf etish bilan bir qatorda fiziologik (yallig‘lanish bilan bog‘liq bo‘lmagan) ahamiyatga ega bo‘lgan prostanoidlar biosintezini susaytirish bilan bog‘liq ko‘pgina noxush ta’sirlarni rivojlanish xaf-xatarini kamaytiradi. Dastlabki SOG-2 ni tanlab susaytiruvchilar yaratilgan va klinik sinovlardan o‘tdilar, shu sababli nosteroid tuzilishga ega bo‘lgan yallig‘lanishga qarshi vositalarni quyidagicha tasnifi maqsadga muofiqdir.(chizma 26.3)