O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi

2. Entropiya  
  Termodinamikaning  ikkinchi  qonunini  issiqlik  mashinalarini  analiz 
qilmasdan  ham  chiqarish  mumkin.  Termodinamik  sistemada  yangi  holat 
funksiyasi  borligini    Karateodori  prinsipi  (ayrim  holatlarga  adiabatik  etisha 
olmaslik) yaxshi tushuntiradi. Quyidagi jarayonni ko‗rib chiqamiz.  
U
Q>
0
1
U
1
Q=
0
U
2
2
 
Jarayon yo‗li 
1-rasm.  Karateodori  prinsipini 
keltirib chiqarish uchun. 
Sistema bir holatdan ikkinchiga issiqlik 
yutilishi  bilan  o‗tsin.  Ikkinchi  holatdan 
birinchiga  adiabatik  jarayonda  o‗tish 
mumkin,  deb  tasavvur  qilamiz.  To‗g‗ri  va 
teskari      yo‗llar  uchun  termodinamikaning 
birinchi qonuni  
bo‗yicha: 
 
Q =  U + W
1   
 
 
 
 
(1) 
 
O = - U + W
2
 
 
 
 
 
(2) 
 
Bulardan aylanma jarayon uchun:
 
Q =( W
1
+W
2
 ) 
 
 
 
 
(3) 
  Ko‗rilayotgan    jarayonda  issiqlik  yutilayotgani  uchun  (Q 0),    siklik 
jarayondagi umumiy ish noldan katta  
( W
1
+W
2 
)   0 
bo‗ladi.  
 
 
 (4) 
 
Shunday qilib, siklik jarayonning  natijasi: sistema boshlang‗ich 1-holatga qaytdi 
va  sistema  yutgan  issiqlikning  hammasi  to‗liq  ishga  aylandi.  Bu  esa 

---

21 
 
termodinamika  ikkinchi  qonunining  Tomson  ta‘rifiga  qarama-qarshidir 
(issiqlikning  hammasi  ishga  aylanishi  mumkin  emas).  Demak,  termodinamik 
sistemaning  xoxlagan  holati  yaqinida  shunday  boshqa  holatlar  bo‗ladiki,  ularga  
adiabatik yo‗l bilan, ya‘ni issiqlik uzatmasdan o‗tib bo‗lmaydi.  
Karateodori prinsipidan faqat yangi holat funksiyasi borligi emas, balki bu 
funksiyaning  issiqlik  bilan bog‗liqligi  ham  kelib  chiqadi.  Haqiqatdan    ham  agar 
sistema  1-holatdan  2-holatga  issiqlik  yutish  bilan  o‗tgan  bo‗lsa,  nima  uchun 
boshlang‗ich  holatga  issiqlik  almashmasdan  kela  olmaydi?  Issiqlik  holat 
funksiyasi  emas,  balki  u  energiya  uzatishning  xilidir.  Sistemaga  issiqlik 
ko‗rinishidagi  ma‘lum  miqdordagi  energiya  uzatilgan  bo‗lsa,  unda  sistemadan 
xuddi  shu  miqdordagi  energiyani  ish  ko‗rinishida  olish  va  shu  bilan  sistemani 
avvalgi  holatiga  keltirish  mumkindek  tuyuladi.  Ammo  Karateodori  prinsipi 
buning  mumkin  emasligini,  ya‘ni  Tomson  ta‘rifiga  zid    jarayonni  sodir  bo‗la 
olmasligini, ko‗rsatadi. Demak, issiqlikning o‗zi holat funksiyasi bo‗lmasa ham, 
sistemaga  berilgan  issiqlik  holat  funksiyasini,  ya‘ni  entropiyani  o‗zgartiradi. 
Enropiyani  esa  sistemaga  issiqlik  uzatmasdan  turib  avvalgi  qiymatiga  keltirib  
bo‗lmaydi.  Bundan  entropiyaning  o‗zgarishi  sistemaga  berilayotgan  issiqlikning 
funksiyasi ekanligi   S =f(Q) kelib chiqadi.