O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta′lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Ehtiyojdan ko‘p ovqatlanish. Sabablari va oqibatlari 
XX  asrga  kelib  kamharakatlilik  (gipodinamiya)  va  ovqatlanishdagi  mo‘l-
ko‘lchilik tufayli insoniyatning million-million yillar davomida moslashib kelgan 
turmush tarzi o‘zgardi. Gipodinamiyaning yuzaga kelishiga sabab, birinchidan, 
texnika  va  mexanizmlarning  har  qanday  jismoniy  faoliyatni,  hatti-harakatni 
yengillashtirishda  tobora  kengroq  ko‘lamda  qo‘llanilishi  bo‘lsa,  ikkinchidan, 

---

213 
 
kishini bevosita harakatlanishga majbur qiladigan sharoitning yo‘qolib borishi 
(masalan, yovvoyi hayvonlarni ov uchun quvib tutish, urib yiqitish yoki ularning 
hujumidan  qochib  qutulish  va  boshqalar)  tufayli  sodir  bo‘ldi.  Odam  qancha 
kam jismoniy harakat qilib ma‘lum maqsadga erishsa, bu unga shuncha yoqib 
tushadi. Jismoniy faoliyatning kamayishi esa oziq-ovqatlar bilan tanaga qabul 
qilingan quvvatning sarflanishini cheklab qo‘yadi. 
Ovqatlanishdagi  mo‘l-ko‘lchilik  asosan  XX  asrlarda  yuzaga  keldi. 
Evolutsiya jarayonida qiyin hazm bo‘ladigan dag‘al ovqatlarga (kepagi va po‘sti 
ajratilmagan don va mevalar, poliz mahsulotlari va boshqalar) oshqozon-ichak 
yo‘li  moslashib  ketgan  insoniyat  fan  va  texnologik  jarayonlarning  yangidan-
yangi  muvaffaqiyatlari  tufayli  paydo  bo‘lgan  va  tez  hazm  bo‘ladigan 
shirinliklar,  hayvon  yog‘i  va  go‘shti  ishlatib  tayyorlangan  mazali  taomlarni 
tanovul  qilishta  ruju  qo‘ydi.  Bir  vaqtning  o‘zida  bunday  ovqatlar  bilan  qabul 
qilingan  katta  mikdordagi  quvvatning  ma‘lum  qismi  kamharakatlilik  bois 
sarflanmasdan  qoladi.  Vujud  va  undagi  barcha  tizimlarning  faoliyatida  bu 
salbiy  holat  hisoblanib,  moddalar  va  quvvat  almashinuvi  izdan  chiqadi. 
Natijada  yurakning  ishemik  kasalligi,  qon  bosimining  yuqori  bo‘lishi,  qonda 
xolesterin  miqdorining  ko‘payib  ketishi,  qandli  diabet,  ateroskleroz,  o‘t  va 
siydik yo‘llarida tosh paydo bo‘lishi, saraton kabi ancha xavfli davr xastaliklari 
paydo bo‘lishi uchun keng yo‘l ochiladi. 
Ehtiyojdan  ko‘p  ovqatlanish  dastlab  iqtisodiy  jihatdan  rivojlangan 
davlatlarda istiqomat qiluvchi o‘ziga to‘q kishilar orasida tarqalgan bo‘lib, ko‘p 
miqdordagi  mazali  taomlarni  tanovul  qilish  obro‘  hisoblangan.  Bunday  ovqat 
bilan  tanaga  barcha  zarur  oqsillar,  yog‘lar,  uglevodlar,  vitaminlar  hamda 
minerallar,  ma‘lum  miqdordagi  quvvat  qabul  qilinib  kishining  ularga  bo‘lgan 
ehtiyoji  qonadi,  ko‘pgina  yuqumli  kasalliklar,  avitaminozlar  barham  topadi, 
qolaversa,  kishi  o‘zini  yaxshi  sezadi.  Mazali  taomlarga  ishtaha  ham  yuqori 
bo‘ladi va bu talab moddiy imkoniyat darajasiga qarab oshib boraveradi. Ayni 
paytda oziq moddalari va quvvatga boy mahsulotlar bilan doimiy ovqatlanish 
sog‘lik  uchun  ancha  xavfli  ekanligi  mutaxassislar  tomonidan  qayd  qilina 
boshlandi,  chunki  yuqorida  aytib  o‘tilgan  «davr  kasalliklari»  bilan  og‘rish 
asosan  mana  shu  aholi  guruhi  orasida  ko‘p  uchraydi.  «Davr  kasalliklari»  ning 
kelib  chiqishida  asosiy  oziq  moddalaridan  yog‘  alohida  ahamiyat  kasb  etadi, 
uning  miqdori  me‘yordan  ko‘p  bo‘lishi  xastaliklarga  chalinish  xavfini 
kuchaytiradi.  Ovqat  umumiy  quvvatining  ko‘pi  bilan  35%  yog‘  hisobidan 
qoplanishi  me‘yor  hisoblanadi.  Iqtisodiy  rivojlangan  ko‘pgina  davlatlarda  bu 

---

214 
 
ko‘rsatkich  ancha  yuqori,  masalan,  AQSH  bo‘yicha  u  40%  ga  teng. 
Mamlakatning  shimoliy  qismidagi  aholi  ovqat  bilan  qabul  qilinadigan 
quvvatning  45-50%  ini  yog‘dan  oladi.  Insoniyatning  don  va  don  mahsulotlari 
iste‘mol  qilishi  yildan-yilga  ko‘payib  bormokda.  Bu  yerda  ham  iqtisodiy 
jihatdan rivojlangan mamlakatlar rivojlanayotgan davlatlardan ancha oldinda, 
masalan,  oldingilarida  bu  ko‘rsatkich  yiliga  jon  boshiga  725,76  kg  bo‘lsa, 
keyingilarida  undan  2-5  marta  kam.  Muhimi  shundaki,  rivojlangan 
mamlakatlarda  aholi  buncha  donni  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  iste‘mol  qilmasdan,  uni 
mollarga yedirib semirtiradi va shundan keyin yog‘ni, go‘shtni yeydi. Bu holat 
tanaga  to‘yingan  yog‘  kislotalarining  ko‘p  mikdorda  kirishini  va  yuqorida 
aytganimiz «davr kasalliklari» yuzaga kelishini tezlashtiradi. 
Uglevodlarni  iste‘mol  qilish  kishilik  jamiyatining  dastlabki  davrlarida 
asosan  kraxmal,  kletchatka  kabi  dag‘al  polimerlardan  iborat  bo‘lgan, 
shirinliklar  faqat  meva-chevalardagi  glyukoza,  fruktoza  shaklida  qabul 
qilingan. Insoniyat shakarni ixtiro qilgandan beri uni iste‘mol qilish yildan-yilga 
ko‘payib,  oziq-ovqatlardagi  polimer  ko‘rinishdagi  uglevodlar  nihoyatda 
kamayib bormokda. 
Hozirgi  kunda  dunyo  aholisining  har  biri  yiliga  20  kg  shakar  iste‘mol 
qilmoqda.  Kuba,  Kosta-Rika,  AQSH,  Avstraliya  va  Isroil  davlatlarida  esa  bu 
ko‘rsatkich  45  kg  va  undan  ham  ko‘proq.  Yaponiya,  Tailand,  Filippinda 
yashovchi  aholi  yiliga  22  kg,  rivojlanayotgan  ba‘zi  bir  davlatlarda  esa  bundan 
ham kam miqdorda shakar iste‘mol qilishadi.  
SHakarni ko‘p iste‘mol qiladigan xalqlar orasida tish, yurak-qon tomirlari 
xastaliklari,  qandli  diabet,  ichak  raki  hamda  semizlik  rivojlanayotgan 
davlatlarda  yashaydiganlarga  qaraganda  ancha  ko‘p  ekan.  Qayd  qilingan 
kasalliklarning  yuzaga  kelishida  shakardan  tashqari  kundalik  ovqatda  un 
mahsulotlarini  ko‘p  bo‘lishi,  jismoniy  mehnatning  kamayib  ketishi, 
harakatning cheklab qo‘yilishi ham o‘rin tutadi. 
Agar  tana  vazni  me‘yorga  qaraganda  20%  ko‘p  bo‘lsa,  bu  semizlik 
alomati  bo‘lib,  bunday  odamlar  uchun  qon  bosimining  yuqori  bo‘lishi, 
yurakning  ishemik  kasalligi,  qonda  xolesterinning  ko‘payib  ketishi,  qandli 
diabet va boshqa xastaliklar «eshik qoqib» turishadi. AQSHda bolalar 10- 20%, 
kattalar 30-40% oshiqcha tana og‘irligiga ega. Shuning uchun bu yerda «davr 
kasalliklari»  bilan  og‘rib,  halok  bo‘layotganlar  boshqa  davlatlarga,  ayniqsa, 
rivojlanayotgan  mamlakatlarga  qaraganda  ancha  ko‘p.  O‘z  vaqtida 
Gippokratning  semiz  odamlar  ozg‘inlarga  nisbatan  kamroq  yashaydi,  degan 

---

215 
 
fikri  hozirgi  kunda  ham  o‘z  kuchini  yo‘qotgan  emas.  Hisob-kitoblarga  ko‘ra 
tana  vazni  me‘yoridan  20%  oshiqcha  odamlar  orasida  o‘lim  me‘yoriy  tana 
og‘irligiga ega odamlarga qaraganda 50% ko‘p bo‘lar ekan. 
Keyingi  yillarda  shu  narsa  ma‘lum  bo‘lib  qoldiki,  ko‘pgina  rivojlangan 
mamlakatlarda  semizlik  iqtisodiy  jihatdan  baquvvat  va  jamiyatning  ardoqli 
kishilari  orasida  oddiy,  unchalik  ta‘minoti  yaxshi  bo‘lmaganlarga  qaraganda 
kam uchraydi. Buning sababi yuqori martabali, katta boyliklarga ega odamlar 
oshiqcha ovqatlanishining zarari haqida ko‘proq ma‘lumotlarga ega bo‘lib, ular 
tana  vaznini  bir  me‘yorda  ushlab  turish  uchun  turli-tuman  vositalardan  keng 
foydalanadi.  O‘rta  hol  hamda  undan  ham  past  tabaqadagi  odamlar  esa 
topgan-tutganini  iste‘mol  qilishga  sarflaydi  hamda  semirish  tufayli  kelib 
chiqadigan xastaliklar haqida kamroq o‘ylaydi. Shunday maqsadni ko‘zda tutib 
o‘tkazilgan  tadqiqotlar  Nyu-York  shahrida  yashaydigan  va  past  tabaqaga 
mansub  ayollarning  uchtadan  bittasi,  yuqori  tabaqadagilarning  esa 
yigirmatadan bittasi oshiqcha vaznga ega ekanligini tasdikdaydi. 
Bolaligidanoq ortiqcha ovqatlanishga odatlanganlar tanasida qo‘shimcha 
yog‘ to‘qimalari paydo bo‘lib, ulg‘ayganida ham shu to‘qimalarning rivojlanishi 
hisobiga  osonlik  bilan  semirish  kuzatiladi.  Kuzatuvlar  yoshligida  me‘yoridan 
ko‘p  ovqatlanadigan  bolalarning  beshtadan  to‘rttasi  ulg‘ayganidan  so‘ng 
semirib ketishini tasdiqdaydi. Emadigan bolani sun‘iy oziqlantirishga o‘tkazish 
ko‘pincha ulgayg‘anidan keyin ham semizlikka olib keladi. 
Semirish  qon  bosimining  ko‘tarilishi,  qandli  diabet  va  boshqa  «davr 
kasalliklari»dan qutulishning eng oson yo‘li bu tana vaznini me‘yorlashtirishdir. 
Buning uchun avvalo ozish, shunda oshiqcha tana vazni bilan birga xastaliklar 
ham  bartaraf  qilinadi.  Bunday  davolanish  davomli  va  oldindan  iroda  kuchini 
talab  qiladigan  yo‘l  bo‘lib,  har  kimning  o‘ziga  bog‘liq.  Taomlarning  kam 
kaloriyali bo‘lishi, kepakli undan pishirilgan nonlar, yormalardan tayyorlangan 
ovqatlar,  karam,  sabzi,  ko‘katlardan  tayyorlangan  salatlardan  tanlab  iste‘mol 
qilish,  spirtli  ichimliklar,  konfet,  shokolad  va  tortlardan  voz  kechish  lozim. 
Yana hayvon yog‘i aralashtirilgan ovqatlarni ham cheklash kerak. Bir vaqtning 
o‘zida  vujud  uchun  kerak  bo‘ladigan  asosiy  oziq  moddalari,  vitaminlar  va 
mineral  moddalar  me‘yordan  kamaymasligi  muhim.  Shunday  qilish  kerakki, 
uglevodlarga  bo‘lgan  kunlik  me‘yor  (450-500  g)  asosan  tarkibida  kletchatkasi 
ko‘p  bo‘lgan  karam,  po‘sti  olinmagan  olma,  sabzi,  ko‘katlar,  unchalik  shirin 
bo‘lmagan  meva-chevalar  hisobidan  qondirilishi  kerak.  Go‘sht,  tuxum,  baliq 
kabi  oqsilga  boy  mahsulotlarni  me‘yoridan  oshiq  iste‘mol  qilmaslik,  ayniqsa, 

---

216 
 
yog‘li  go‘shtdan  o‘zni  tiyish,  tuxum  va  baliqni  ham  qovurib  emas,  suvda 
qaynatib iste‘mol qilish maqsadga muvofiq. 
Ozishning  ikkinchi  sharti  bu  kam  kaloriyali  ovqat  yeyish  bilan  bir 
vaqtning o‘zida ko‘proq harakatlanishdir Har ikkala shartni doimiy ravishda bir-
biriga bog‘lab olib borish kerak, faqat bittasini batafsil bajarish bilan maqsadga 
erishish  qiyin.  Chunki  birdaniga  ko‘p  yugurish  yoki  betinim  jismoniy  mashq 
bajaraverish  kimningdir  sog‘ligiga  to‘g‘ri  kelmaydi.  Yaxshisi,  ko‘proq  piyoda 
yurish,  har  kuni  oz-ozdan  yugurish,  iloji  bo‘lsa  suzish  mashqlarini  bajarish, 
ochiq  havoda  ko‘proq  sayr  qilish  yaxshi  samara  beradi.  Bunday  davolanish 
jarayonini davomli deb bejiz aytmadik, u oylab, yillab davom etishi mumkin. 
Ko‘pgina  odamlar  turli  xil  sabablarga  ko‘ra  yuqorida  aytilgan  shartlarni 
buzadi yoki to‘liq bajarmaydi, oqibatda kuzda tutilgan maqsadga erishilmaydi. 
Ehtiyojdan ko‘p ovqatlanish, kamharakatlilik hamda ruhiy-hissiy zo‘riqish 
bilan  hayot  kechirish  yurak-qon  tomirlari  faoliyatining  yomonlashuvi  bilan 
bog‘liq  yurakning  ishemik  kasalliklari,  kardioskleroz,  miokard  infarkti  kabi 
xastaliklarning ko‘payishiga olib keladi. Hozir insoniyat ushbu kasalliklar bilan 
yoshu-qari  demasdan  bir  xil  og‘rib,  yosh  nuqtai  nazaridan  serunum  mehnat 
qiladigan  davrida  bir  umrga  nogiron  bo‘lib  qolmoqda,  hayotdan  erta  ko‘z 
yummokda.  Yurakning  ishemik  kasalliklari  iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlar 
aholisi  orasida  ko‘p  uchraydi,  chunki  ular  iqtisodiy  past,  endigina 
rivojlanayotgan  mamlakatlardagi  kishilarga  qaraganda  yaxshi  ovqatlanishadi, 
transport  vositalaridan  keng  foydalanishadi.  AQSH  va  boshqa  rivojlangan 
mamlakatlarda  har  uchta  odamdan  bittasi  shu  kasalliklardan  o‘ladi. 
Yaponiyada  ham  bu  kasallik  uchrasada,  lekin  AQSHga  nisbatan  ancha  kam, 
buning asosiy sababi Yaponiyaliklarning hayvon yog‘ini kam iste‘mol qilishlari, 
kunlik ovqatlarida dengiz maxsulotlaridan keng foydalanishlaridir. 
Arterial  qon  bosimining  surunkali  ravishda  yuqori  bo‘lishi  qonda 
xolesterinning  ko‘payishi,  qandli  diabet,  yurak  ishemik  kasalliklarini 
chuqurlashtiradi,  uning  miokard  infarkti  turiga  tezroq  olib  keladi.  Shu  bois 
aytilgan xastaliklar qanchalik tez va asosli ravishda bartaraf qilinsa, yurakning 
koronar  kasalliklaridan  aholini  shuncha  yaxshi  va  o‘z  vaqtida  himoya  qilish 
mumkin. 
Yurakning koronar kasalliklarini faqat to‘g‘ri ovqatlanish va faol jismoniy 
mashqlar  bajarish  bilan  tamoman  yo‘qotish  mumkin  emas,  chunki  bu 
kasalliklar  irsiy  asosga  ham  ega.  Lekin  aytilgan  tadbirlar  qo‘llanilib  turilsa, 
minglab kishilarning hayotini saqlab qolish muqarrar. 

---

217 
 
Hozirgi paytda kishilar orasida keng tarqalgan kasalliklardan biri bu qon 
bosimining  yuqori  bo‘lishi,  yani  gipertoniyadir  (xafaqon).  Ushbu  kasallik  bilan 
xastalanganlar  kasallik  tarixini  o‘rganib  chiqish  shu  narsani  ko‘rsatadiki,  kishi 
vaznining  me‘yoridan  yuqori  bo‘lishi  va  kundalik  ovqatda  osh  tuzining  ko‘p 
ishlatilishi gipertoniyaga olib keluvchi asosiy sabablarga kirar ekan. 
Yaponiyada  osh  tuzining  boshqa  davlatlarga  nisbatan  ko‘p  iste‘mol 
qilinishi ma‘lum. Bu yerda eng ko‘p uchraydigan kasalliklar yuqori qon bosimi 
va insult ekanligini olimlar aynan shu narsaga bog‘lashadi. Yaponiyaning o‘zida 
ham  tuzni  kamroq  ishlatadigan  janubiy  aholi  orasida  shimoliy  qismida 
istiqomat qiluvchi va tuzni ovqatda ko‘p ishlatadiganlarga qaraganda xafaqon 
bilan og‘ruvchilar kam uchraydi. 
Amerikalik tadqiqotchi Lyuis K. Dalning hayvonlar va odamlar ustida olib 
borgan  uzoq  muddatli  kuzatishlari  osh  tuzini  kam  iste‘mol  qilish  semiz 
odamlarda  qon  bosimining  me‘yoriga  kelishida  yaxshi  yordam  qilishini 
ta‘kidlaydi.  Agar  ular  kam  tuz  qabul  qilish  bilan  birga  kamquvvatli  ovqat 
iste‘mol  qilishsa  yanada  yaxshiroq  bo‘ladi,  bu  esa  tana  vaznining  kamayishi 
sodir bo‘lgunicha qon bosimini sezilarli darajada kamaytirar ekan. 
Xafaqon kasalligi ham ma‘lum irsiy asosga ega, ota-bobolari yuqori qon 
bosimi  bilan  og‘rib  o‘tgan  odamlar  tana  vazni  me‘yoridan  oshiqcha  bo‘lmasa 
ham  unga  mubtalo  bo‘laveradi,  lekin  ular  kam  tuzli  ovqatlar  iste‘mol  qilsa 
xastalik kuchayishining oldi olinadi. 
Keyingi  yillarda  ovqatlanishda  mo‘l-ko‘lchilikni  xush  ko‘rganlar  orasida 
qandli  diabet  kasalligi  ko‘paydi.  Masalan,  AKSHda  1965-1973  yillar  ichida 
ushbu  kasallik  bilan  og‘riganlar  soni  50%  ga  oshgan.  Hindistonda  badavlat 
shaharliklar  orasida  bu  xastalik  qishloq  aholisini  qaraganda  2  baravar  ko‘pligi 
qayd qilingan. 
Ayrim  olimlarning  fikricha,  ehtiyojdan  ko‘p  ovqatlanish,  vaqt-bevaqt 
taomlanish qandli diabetning «katalizatori» bo‘lib hisoblanadi. Agar kishining 
tana  vazni  me‘yordan  20%  oshiq  bo‘lsa,  uning  qandli  diabet  bilan  kasallanish 
xavfi ikki baravar oshar ekan. 
Bu  kasallikka  irsiy  moyil  odamlar  ham  ovqatlanishga  e‘tibor  berib, 
doimiy  suratda  badantarbiya  mashqlarini  bajarib  turishsa  va  tana  vaznining 
oshib ketishiga yo‘l qo‘yishmasa foyda ko‘rishi aniqlangan. 
Ovqatlanishda oshiqcha quvvat beruvchi yog‘, tez hazm bo‘luvchi har xil 
shirinliklar hamda turli chanqoqbosdi ichimliklarga o‘xshash aralashmalarning 

---

218 
 
me‘yoridan  ziyod  qabul  qilinishi  tufayli  orttirilgan  kasalliklardan  yana  biri  bu 
rak, ya‘ni hali to‘liq davosi topilmagan capatondir. 
Saraton  bilan  ko‘pincha  yeyish-ichishda  mo‘l-ko‘lchilikka  ega  bo‘lgan 
davlatlardagi  yuqori  tabaqaga  mansub  kishilar,  yirik  shaharlarda  yashovchi 
o‘ziga  tinch  odamlar  og‘riydi.  Bunday  kasallar  iste‘mol  qiladigan  kundalik 
ovqat  tahlil  qilib  chiqilganida,  ular  ishlatadigan  oziq  moddalarning  aksariyati 
o‘ta  tozalangan.  Masalan,  kepagidan  tamoman  ajratib  olingan  un,  po‘sti  va 
urug‘ida  tozalab  olingan  meva-chevalar  (olma,  uzum,  anor  va  boshqalar), 
shakar,  oq  qand  kabi  mahsulotlardan  ekanligi  aniqlangan.  Bunday  ovqatni 
muntazam  iste‘mol  qilish  esa  ichaklardagi  o‘ziga  xos  mikroblarni  o‘zgartirib, 
kontserogen 
birikmalar 
(saraton 
chaqiruvchi) 
ishlab 
chiqaradigan 
bakteriyalarni  ko‘paytirib  yuboradi.  Aksincha,  iste‘mol  taomlarida  dag‘al 
ovqatlarning  ko‘proq  ishlatilishi,  kepagi  va  po‘sti  ajratilmagan  un,  meva-
chevalar,  ko‘katlar,  poliz  mahsulotlari  va  boshqalar  esa  kontserogen  mod-
dalarning tanadan chiqib ketishini amalga oshirib, saraton xavfini kamaytiradi. 
Ushbu fikrning isboti sifatida shu narsani misol keltirishimiz mumkinki, Afrika 
qit‘asining  qishloqlarida  yashaydigan  aholining  ko‘p  mahsulotlarni  po‘stini 
olmasdan iste‘mol qilishi va bir kecha-kunduzda ajratadigan chiqiti Yevropada 
yashaydigan odamlarnikiga qaraganda 4-5 marta ko‘pligi hamda bir vaqtning 
o‘zida ularning to‘g‘ri ichak saratoni bilan qariyb kasallanmasligi aniqlangan. 
SHahar  aholisining  saraton  bilan  ko‘proq  kasallanishini  chaqiruvchi 
omillardan  yana  biri,  bu  ularning  turli  xil  sun‘iy  usullar  bilan  tayyorlangan 
ichimliklarni  (pepsi-kola,  koka-kola,  fanta  va  boshqa  har  xil  buyoq  hamda 
shirinlik qo‘shib tayyorlangan suyuqliklar) qishloq aholisiga ko‘ra ko‘p iste‘mol 
qilishidir.  Bunday  ichimliklar  tarkibidagi  rang  beruvchi  moddalarning 
kontserogenlik xususiyati borligi esa sir emas. 
Biz yuqorida ehtiyojdan ortiqcha ovqatlanish sabablari, oqibatlari hamda 
uning  zararidan  qutulishning  ayrim  choralari  haqida  fikr  yuritdik.  Keragidan 
ko‘p mikdorda tanaga energiya qabul qilish va bir vaqtning o‘zida kam harakat 
qilish  kishilar  umrini  qisqartirish,  barvaqt  nogiron  bo‘lib  qolish,  yurak-qon 
tomirlari kasalliklari, qandli diabet va saraton kabi xastaliklarga mubtalo bo‘lib 
qolishi borasida «ongli» qadamdir. Buning oldini olishda eng oson hamda eng 
foydali  yo‘l  ommaning  to‘g‘ri  va  oqilona  ovqatlanishi  hakida  keng  va  har 
tomonlama  tushuntirish  ishlarini  olib  borish,  kishilarning  bu  boradagi 
savodxonligini oshirishdir. 
 

---

219