O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
Adabiyotlar 
1. Тиббиѐт қомусий луғати. - Tошкент: Қомуслар бош таҳририяти,1994. – 291 б/ 
2. Mahkamov N. va b. Tilshunoslik terminlarining izohli lug
ʻ
ati. - Toshkent: Fan, 2013. - 
144 b. 
3. Usmanova Sh. va b. Madaniyatlararo muloqot. O
ʻ
quv qo
ʻ
llanma. – Toshkent, 2017. 
4. Русча-лотинча-ўзбекча тиббий терминлар луғати. Тошкент: Камалак –Хазина, 1996. 
- 526 б. 
5. Qosimov E.Y. Shifokorning nutq madaniyati va bemor bilan muloqot san‘ati-Toshkent: 
Yangi asr avlodi, - 2007. -161 б
 
TIL VA NUTQ
M. Abdurahmanova, 
O
ʻ
zMU dotsenti, 
 
 
 
 
 
 
 
 
 U. Buxorova, 

 
 
 
 
 
 
 
O
ʻ
zMU talabasi
Til va nutq bir-biri bilan chambarchas bog
ʻ
liq. Ma‘lumki til – ijtimoiy hodisadir. Sababi, til 
jamiyatdan tashqarida mavjud bo
ʻ
lmaydi. Ijtimoiy deyilishining sababi ham aynan shunda ko
ʻ-
rinadi. Inson nutqi uning tafakkuri bilan qay darajada bog
ʻ
liq bo
ʻ
lsa, jamiyat bilan ham shun-
daydir. Inson jamiyatda tug
ʻ
iladi, o
ʻ
sadi, kamol topadi va vafot etadi. Til ham shunday. Paydo 
bo
ʻ
ladi, shakllanadi, ba‘zilari yo
ʻ
qolib ketadi, bazilari rivojlanishda davom etadi. 
Til
 
deyilganda 
ma‘lum bir jamiyatning barcha a‘zolari uchun avvaldan tayyor holga keltirib qo
ʻ
yilgan, hamma 
uchun umumiy, ya‘ni qabul qilinishi va qo
ʻ
llanishi majburiy, fikrni shakllantirish, ifodalash va 
boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan birliklar hamda bu birliklarning o
ʻ
zaro birikishi va 
bog
ʻ
lanishini belgilovchi qonun-qoidalar yig
ʻ
indisi tushuniladi. Til – sof lisoniy qobiliyat va 
imkoniyat. U tafakkurni shakllantirishga (kodlashtirishga), xotirada qat‘iy tizimga tizib saqlash-
ga, axborotni uzatish va qabul qilishga imkoniyat beruvchi muhim (birlamchi) insoniy ijtimoiy-
psixologik aloqa vositasidir. 
Nutq 
esa yuqorida ta‘riflangan til imkoniyatlari asosida ayrim shaxs 
tomonidan so
ʻ
zlash qobiliyati ko
ʻ
magida ma‘lum bir aloqa (kommunikatsiya) maqsadi uchun 
ishga solinish yoki qo
ʻ
llanish natijasidir. Nutq lisonning me‘yor elagidan o
ʻ
tgan muayyan 
moddiy (yozma, og
ʻ
zaki, tasviriy, imo-ishora, signal) kabi shakllaridan birida voqelanishidir. 
Darhaqiqat, til mulki ham, uning qoidalari ham, muayyan hajmga, chegaraga ega, nutq 
tuzishning usullari esa rang-barangdir. Fikr ifodalash jarayoni (kommunikatsiya, axborot) va bu 
jarayonning mahsulini nutq deymiz. Til faoliyat ham, aloqa qilish jarayoni ham emas, balki bir 
butun va bir turdagi hodisa – tayyor mahsulotdir. Nutq esa faoliyatning bir turi bo
ʻ
lib, turfa xil 
shaklda, tarkiblanish va tartiblanishda namoyon bo
ʻ
ladi.
Til va nutq, nutqning og
ʻ
zaki shakllari to
ʻ
g
ʻ
risidagi qarashlar tilshunoslikning doimiy 
e‘tiborida turadi. Buning haqiqatini g
ʻ
arbda XIX yuz yillikka kelib tushunib yetgan bo
ʻ
lsalar, 
sharqda, xususan, o
ʻ
zbek tilshunosligi tarixida bu tushunchalar avvaldan ma‘lum bo
ʻ
lgan. Ma-

---

114 
salan, Kaykavusning ―Qobusnoma‖ asarining yettinchi bobida suxandonlik (notiqlik) haqidagi 
fikrlar jamlangan. Unda so
ʻ
z va nutq haqida alohida fikrlar bildirilgan: 
―So
ʻ
zni bag
ʻ
oyat ulug
ʻ
 
bilg
ʻ
il, so
ʻ
z osmondan kelmas va ul xor narsa emasdur. Qay bir so
ʻ
zniki bilsang joyini o
ʻ
tkazmay 
aytg
ʻ
il, vaqtini zoye qilmag
ʻ
il, yo
ʻ
q ersa donishg
ʻ
a sitam qilg
ʻ
on bo
ʻ
lg
ʻ
aysan. Har so
ʻ
z desang rost 
deg
ʻ
il va bema‘nilikni da‘vo qilg
ʻ
uvchi bo
ʻ
lmag
ʻ
il…‖
Yusuf Xos Hojibning ―Qutadg
ʻ
u bilig‖ 
asarida ham kuzatishimiz mumkin. Olimning til bilimida yozma til va nutq farqlanadi: ―
Inson-
kim, so
ʻ
z aytdi lison tufayli,
Yaxshi so
ʻ
z tufayli so
ʻ
zi chiroyli‖. 
Alisher Navoiy ―Mahbub ul-qu-
lub‖ asarida til va nutq munasabatlarini shunday ifodalaydi: ―Til shuncha sharafi bilan nutqning 
qurolidir, agar nutq noma‘qul bo
ʻ
lib chiqsa tilning ofatidir‖. Ko
ʻ
rinib turubdiki, o
ʻ
z davrida 
Navoiy ham til va nutq hodisalarini bir-biriga qiyoslagan, farqlagan. Ferdenand de Sossyur 
fikricha, til kishilik jamiyatida bajaradigan vazifasiga ko
ʻ
ra aloqa quroli, fikr ifodalash vosi-
tasidir; ijtimoiy tabiati jihatidan madaniy-tarixiy va ijtimoiy hodisa, ichki tuzilishiga ko
ʻ
ra sof 
belgi – ishoralar (belgilar) tizimidir.
89
Til – nutq faoliyatining qismigina xolos, ammo bu eng 
muhim qismidir. U ijtimoiy mahsulot, jamoat qabul qilgan zarur sharoitlar yig
ʻ
indisi va bu har 
bir til egasining nutq faoliyatini tadbiq qilishga bo
ʻ
lgan qobilyatini ta‘minlab beradi. Til – bu o
ʻ
z-
o
ʻ
zidan yaxlitnikni anglatadi. 
Tilshunoslikda til va nutq o
ʻ
zaro farqlangandan buyon ularga xos til birliklari ham bir-biri 
bilan o
ʻ
zaro doimo aloqada bo
ʻ
lgan birliklar sifatida ajratiladigan bo
ʻ
ldi.
90