O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
 
Adabiyotlar 
1. Uluqov N. Tilshunoslik nazariyasi. – Toshkent: Barkamol fayz mediya, 2016. – B. 113. 
2. O
ʻ
zbek xalq maqollari (To‗plovchilar: T.Mirzayev, A.Musoqulov, B.Sarimsoqov) -
Toshkent: Sharq, 2016 
3. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг фразеологик луғати. – Тошкент: Қомуслар Бош 
таҳририяти, 1992/ 
 

---

109 
ONTOGENEZDA YOZMA NUTQNING SHAKLLANISHI VA RIVOJALANISHI 
 
N. Xaitbayeva, 
O
ʻ
zMU magistranti 
 
Alifbo tartibida yozilgan zamonaviy yozuvda og
ʻ
zaki nutq tovushlari - ma'lum harflar bilan 
belgilanadi. (To
ʻ
g
ʻ
ri, bu munosabat - "Tovushli harf" - barcha zamonaviy tillarda mavjud emas). 
Masalan, ingliz, yunon yoki turk tillarida og
ʻ
zaki ―Nutq‖ yozuvdan juda farq qiladi. Bu faktning 
o
ʻ
zi murakkablik haqida gapiradi. Yozma va og
ʻ
zaki nutq o
ʻ
zaro bir-biri bilan chambarchas 
bog
ʻ
liq ammo, bu "Nutq birligi" ham muhim ahamiyatga molik farqlarga ega. Yozma nutq va 
og
ʻ
zaki nutqning ko
ʻ
p qirrali aloqalari ko
ʻ
plab mahalliy olimlarning tadqiqot mavzusi 
(A.R.Luriya, B.G.Ananyeva, L.S.Tsvetkova, R.E.Levina, R.I.Lalayeva va boshqalar) bo
ʻ
lib 
kelmoqda.
Yozish va o
ʻ
qish ikkinchi darajali, "G
ʻ
ayritabiiy", nutq faoliyatining turlariga tegishli; ular 
bolada gapirish va tinglashdan ancha kechroq shakllanadi (5-7 yoshda); o
ʻ
ziga xos xususiyatlarga 
ega va shunga mos ravishda maxsus uslubiy yondashuvni talab qiladi. Yozma nutqning belgilari 
- "Ramzlarning belgilari" ("Ikkinchi darajadagi ramziylik") bo
ʻ
lib, ularda mavhum fikrlashning 
ma'lum bir rivojlanish darajasini talab qiladi. L.S.Vigotskiyning kuzatuviga ko
ʻ
ra, bolalarda o
ʻ
yin 
kabi tabiiy faoliyat turida ramziy funksiya, ayniqsa, muvaffaqiyatli rivojlangan. O
ʻ
yinda bola 
"Hamma narsa bu hamma narsa" bo
ʻ
lishi mumkinligini bilib oladi, ya'ni yozilgan belgi tovushli 
so
ʻ
zning belgisi bo
ʻ
lishi mumkin. Shubhasiz, o
ʻ
quvchini yozma til bilan tanishtirishda o
ʻ
qituvchi 
o
ʻ
yinni bolaning yozma tili tarixidagi bosqichlardan biri deb hisoblaydigan L.S.Vigotskiy 
nazariyasining ushbu pozitsiyasiga ishonishi kerak. Yozma nutqning uni og
ʻ
zaki nutqdan ajratib 
turadigan va uni o
ʻ
zlashtirishni qiyinlashtiradigan eng muhim xususiyati - bu motivning yetish-
masligi. Og
ʻ
zaki nutq motivlari bolada nutqiy vaziyatda paydo bo
ʻ
ladi, ular aloqa vaziyatining 
o
ʻ
zi tufayli yuzaga keladi. O
ʻ
quv bosqichida yozish uchun motivlar o
ʻ
qituvchi tomonidan 
zaruratni tushuntirib yaratiladi. 
A.R.Luriya ta'kidlaganidek, jarayonda og
ʻ
zaki til shakllanadi bola va kattalar o
ʻ
rtasidagi 
tabiiy aloqa "Hayrixoh" bo
ʻ
lib, shundan keyingina og
ʻ
zaki aloqa maxsus, mustaqil shaklga 
aylanadi. Biroq, unda elementlar doimo saqlanib qolgan amaliy vaziyat, imo-ishora va yuz 
ifodalari bilan aloqa tabiiy holdir. Yozish bu butunlay boshqa holat bo
ʻ
lib, kelib chiqishi va 
psixologik tuzilishi murakkab jarayondir. 
Agar og
ʻ
zaki nutq bolada hayotining 2-yilida paydo bo
ʻ
lsa, unda yozuv faqat 5-6-yillarda 
shakllanadi. Og
ʻ
zaki nutq kattalar bilan to
ʻ
g
ʻ
ridan-to
ʻ
g
ʻ
ri muloqot jarayonida paydo bo
ʻ
ladi. 
Yozish faqat muntazam ongli tayyorlanish jarayonida shakllanadi.
Yozish motivatsiyasi bolada og
ʻ
zaki nutqning motivlaridan farqli ravishda keyinchalik 
paydo bo
ʻ
ladi. O
ʻ
qitish amaliyotidan ma'lumki, maktabgacha yoshdagi bolada yozish uchun 
motivlar yetarli darajada bo
ʻ
lmaydi, ya‘ni asosan maktab yoshida yaxshi ishlaydi. 
Yozma nutq faqat maxsus mashg
ʻ
ulotlar natijasida paydo bo
ʻ
ladi, yozma fikrlar esa bu bar-
cha ifoda vositalarini ongli ravishda egallash bilan boshlanadi. Yozishning dastlabki bosqich-
larida uning nutqi shunchaki ifoda etilishi kerak bo
ʻ
lgan fikr emas, balki, harflarni yozish uchun 
qancha texnik harakat vositalari va keyin hech qachon yozilmagan so
ʻ
zlar, og
ʻ
zaki, dialogik yoki 
monologik xabardorlikka duchor bo
ʻ
lmaganlar nutqidir. Yozma nutqni o
ʻ
zlashtirishning birinchi 
bosqichida asosiy mavzu va e'tibor bu texnik harakatli yozish operatsiyalari va o
ʻ
qishdir. Bola 
yozish va o
ʻ
qish qobiliyatini, motorli ko
ʻ
nikmalarini rivojlantiradi. Yozishni o
ʻ
rgangan bola av-
val operatsiya qilmaydi u har qanday fikrlarni tashqi ifoda etish orqali, tovushlar, harflar va so
ʻ
z-

---

110 
larni belgilash orqali bildiradi. Faqat ancha keyinroq mavzu bolaning ongli harakatlari fikr-
larining yozma ifodasiga aylanadi. 
Bunday "Yordamchi", oraliq jarayon operatsiyalari bolani ongli harakatlarining mavzusi, 
nutq avlodi, tovush oqimidan fonemalarni ajratib ko
ʻ
rsatish jarayoni sifatida, harflar bilan ushbu 
fonemalarning tasviri, so
ʻ
zlarni harflar bilan sintez qilish, ketma-ketlikda bir so
ʻ
zdan boshqasiga 
o
ʻ
tish, ko
ʻ
pincha to
ʻ
liq amalga oshirilmagan og
ʻ
zaki nutq kabi jarayonlar yozma nutqda uzoq vaqt 
saqlanib qoladi. Yozgandan keyin avtomatlashtirilgan holda, bu ongli harakatlar tafakkurga 
aylanadi va fikrlash, shunga o
ʻ
xshash operatsiyalarni (ajratish) egallashni boshlaydilar (ovoz, 
artikulyatsiyani topish va boshqalar) va buni og
ʻ
zaki-yozma nutqda egallaydi. 
Yozish kommunikativ xarakterga ega asosan monologik nutq. Bu uni o
ʻ
ziga xos tarzda kelib 
chiqishi, garchi insoniyat jamiyatining yaqin tarixida bo
ʻ
lsa ham juda keng tarqalgan va dialogik 
variantlar yozma aloqa (birinchi navbatda shu tufayli "Internet" kabi noyob ommaviy aloqa 
vositasi kompyuter orqali) jihatlarini belgilab beradi. Shunga qaramay, yozma nutq paydo bo
ʻ
ldi 
va rivojlandi. Hozirgi bosqichda ijtimoiy-tarixiy rivojlanish og
ʻ
zaki nutqning mazmunini na-
moyish qilishning o
ʻ
ziga xos shakli (foydalanish) grafik belgilar asosida maxsus yaratilgan yo-
zuv, rivojlanish jarayonida mustaqil va o
ʻ
ziga xos muhim jihatga aylandi. 
Yozuv, inson nutqiy faoliyatining "O
ʻ
zini o
ʻ
zi ta'minlaydigan" alohida muhim turi. Yozma 
nutqning funksiyalari og
ʻ
zaki til funksiyasidan ko
ʻ
ra juda keng. Yozishning asosiy funktsiya-
laridan biri shuki, har qanday masofada ma'lumot uzatilishini ta'minlash, og
ʻ
zaki nutq va ma'-
lumotlarning mazmunini o
ʻ
z vaqtida birlashtirish imkoniyati kabilarni o
ʻ
zida mujassamlashtiradi. 
Yozishning bu xossalari rivojlanish chegaralarini insoniyat jamiyatida cheksiz ravishda itarib 
yuboradi.
Ijodiy ishlarni (ekspozitsiyalar, insholar) yozishni o
ʻ
rganish, ayniqsa, dolzarb bo
ʻ
lib qolmoq-
da. O
ʻ
qituvchi o
ʻ
quvchiga yozma matnni yaratishda "Hayotiy ehtiyoj" ni his qiladigan sharoit-
larni yaratishi kerak. Buni, masalan, yozuv mavzularini yoki ma'lum bir yoshdagi bolalar uchun 
qiziqarli bo
ʻ
lgan yozuv janrlarini tanlash orqali amalga oshirish mumkin (masalan, boshlang
ʻ
ich 
va o
ʻ
rta maktablarda siz bolalarni ertak yozishga taklif qilishingiz mumkin). O
ʻ
qishni o
ʻ
qitishda 
o
ʻ
qituvchilar yozma til ikkinchi darajali simvolizm degan fikrga ishonishadi, shuning uchun siz 
yozma tilga faqat og
ʻ
zaki til orqali kirishingiz mumkin. Bu bolada o
ʻ
qish mahoratini shakl-
lantirishning quyidagi bosqichlarini ochib beradi: