O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

cheksiz 
so
ʻ
zi she‘riyatda qanday kechin-
malar tarjimoni bo
ʻ
lgani haqida, aynan shu his-tuyg
ʻ
ularda mavjud chegara xususida so
ʻ
z yuri-
tishni joiz topdik.
O
ʻ
zbek adabiyoti poetikasida ham 
cheksiz
so
ʻ
zi ayni shu ma‘nolarda qo
ʻ
llanganmi? Inson 
hayoti ma‘lum bir chegarada tug
ʻ
ilish va o
ʻ
lim orasida bir umrni tashkil etishi ma‘lum. Bundan 
shunday xulosa kelib chiqadiki, poyonsizlik bir umr oralig
ʻ
ida bo
ʻ
lishi mumkin. Chunki haqiqiy 
cheksizlik tabiat qonunlarida mavjud emas, shuningdek, his- tuyg
ʻ
ularga ham xos xususiyat 
emas. Fikrimizni ilmiy asoslash maqsadida ―cheksiz va cheksizlik‖ so
ʻ
ziga o
ʻ
zbek tilining izohli 
lug
ʻ
atida berilgan ta‘rifni keltiramiz: 
Cheksiz
1
– 1. Cheki, chegarasi, oxiri, poyoni yo
ʻ
q; poyonsiz, bepoyon. Cheksiz fazo. 
Cheksiz paxta dalalari. Cheksiz miqdor (mat.) mm Bir ozdan keyin Qumri cheksiz dashtga ishora 
qildi. 
Mirmuhsin. 
2. Ko
ʻ
chma. Cheklanmagan, juda katta; bitmas-tuganmas; benihoya; chuqur. Cheksiz sado-
qat. Cheksiz imkoniyatlar. mm Ayaning dardli ko
ʻ
zlarida cheksiz alam, lablarida unsiz ta‘na. 
O.Yoqubov, Diyonat .
Cheksizlik 
1. Cheksiz bo
ʻ
lishlik, bepoyonlik. Osmonning cheksizligi. 
Sadoqatning chek-
sizligi. 
61 
2 
ma‘no. 
Cheksiz miqdor. 
Cheksizlikka intiluvchi son.
Cheksiz atamasi matematika fanida to
ʻ
plam tushunchasiga nisbatan ishlatiladi
2
. Elementi 
abstrakt tushunchalar bo
ʻ
lgan to
ʻ
plamlar cheksiz bo
ʻ
lishi mumkin. M: natural sonlar to
ʻ
plami 
kabi. 

---

62 
Real ob‘ektlardan tuzilgan to
ʻ
plamlar cheksiz bo
ʻ
la olmaydi. Bundan yer yuzida cheksiz 
to
ʻ
plamga misol yo
ʻ
q degan xulosa kelib chiqadi.
Adabiyotda cheksiz atamasining qo
ʻ
llanishi insonning olamni qabul qilish imkoniyati bilan 
bog
ʻ
liq. Yer kurrasi, koinotga nisbatan insonning bir zarra kabi ekanligi, tuganmas o
ʻ
yyu xayol-
lar, kechinmalarni cheksiz, tubsiz, bepoyon deb qarash lirik bo
ʻ
rttirish sanaladi.
Quyida o
ʻ
zbek she‘riyatida cheksizlik ma‘nosiga ishora beruvchi she‘riy parchalarni 
tahlilga tortamiz.
Tun bo
ʻ
lsa bu 
cheksiz
olam chirog
ʻ
i, 
Ko
ʻ
rinar to
ʻ
lin oy va uning dog
ʻ
i
3
. 
Shoir G
ʻ
ayratiyning bu she‘riy misralarida tun butun borliqni qoplagani uchun cheksiz ta‘rifi 
beriladi, bu yerdagi cheksiz so
ʻ
zida ikki yoqlama chegara mavjud, bir tarafdan vaqt doirasida, 
ikkinchi tomondan ma‘lum hudud oralig
ʻ
i belgilanadi.
O
ʻ
zbek tili leksikasida, cheksiz so
ʻ
zini ma‘nosiga sinonim bo
ʻ
lgan behad, so
ʻ
ngsiz, mangu 
so
ʻ
zlari ham qo
ʻ
llana oladi.
Nozik didli, nafis hissiyotlarni o
ʻ
zgacha jo
ʻ
shqinlik aralash mahzunlik, olovli ishq bilan 
kuylovchi Zebo Mirzo she‘rlari
4
da bu so
ʻ
zlarni barchasini kuzatish mumkin. 
Nega keldim bu yo
ʻ
llarga men, 
Axir dilda na his, na havas.