O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

qovun
– 
qovunni, qovunga, 
qovundan...);
buyruq 
mayli, II shaxs birligidagi fe‘l (
qol
 – qolay, qolsin, qolinglar...).
Tilning boshqa hodisalarida bo
ʻ
lgani kabi, so
ʻ
z shakllarining tarixiy yo
ʻ
li ham ayrim 
o
ʻ
zgarishlarni ko
ʻ
rsatadi: 1. Qadimgi vosita kelishigi analitik shakl bilan almashgan 
(kuzin
— 
kuz 
bilan);
bu kelishik o
ʻ
z paradigmasidan ajralib, shu o
ʻ
z ko
ʻ
rsatkichi bilan qotgan, bu qaratqich 
bilan kelgan so
ʻ
zlarning bir qismi ravishga ko
ʻ
chgan (
yozin-qishin, ertan-kechin 
kabi). Bu o
ʻ
rinda 
grammatik shaklning so
ʻ
zga o
ʻ
tishi (leksikalizatsiyasi) hodisasini ko
ʻ
ramiz (qiyoslang: ayrim 
hollarda buning aksini ko
ʻ
ramiz: 
sari
so
ʻ
zi ilgari ―taraf‖ ma‘nosida bo
ʻ
lib, turlangan ham. keyin 
tamoman o
ʻ
zgarmaydigan bo
ʻ
lib, shaklan so
ʻ
zga aylangan. Bu grammatikalizatsiya hodisasidir). 
2. 
Baxtimizga, olg
ʻ
a, aftidan, chindan, to
ʻ
satdan 
kabi modal so
ʻ
z va ravishlarda ham kelishik va 
egalik shakllarining qotishi, shu formada so
ʻ
zning maxsuslanishini ko
ʻ
ramiz. Bular endi shu 
holatida paradigmaning bir shakli – ko
ʻ
rinishi sanalmaydi. 3. Egalik affiksining 
belgi
tipidagi ish 
otlariga qo
ʻ
shilib, predikativlik affiksi vazifasida qo
ʻ
llanishi (bu eski o
ʻ
zbek tilida uchraydi) 
hozirgi o
ʻ
zbek tili normalariga tamoman zid (qiyoslang: qaratqich kelishigi ko
ʻ
rsatkichida: 
se-
ning 
– 
«seniki»
ma‘nosida). 
So
ʻ
z va morfema yoki leksema va morfema tushunchalari ko
ʻ
p holatda bahs-munozaralar 
keltiradi. So
ʻ
zning morfologik tarkibini tekshirish so
ʻ
z va morfemaning (ayrim adabiyotlarda 
o
ʻ
zak morfema va affiksal morfema
), o
ʻ
zak va negizning munosabatini aniqlash va morfemalar-
ning turli tildagi tuzilishi va klassifikatsiyasi kabi hodisalarni o
ʻ
z ichiga oladi. Turkiy tillarda, 
jumladan, o
ʻ
zbek tilida ham leksema va morfema bir-birini doimo taqazo etadi. So
ʻ
zning tarki-
bini grammatik jihatdan tekshirganimizda, unda ma‘lum ma‘no anglatadigan qismlarni, bu qism-
larning o
ʻ
zaro bog
ʻ
langanligini ko
ʻ
ramiz. So
ʻ
zning morfologik tarkibi uning ayrim ma‘noga ega 
bo
ʻ
lgan shunday grammatik elementlardan tashkil topishi – grammatik qismlarga bo
ʻ
linishidir. 

---

58 
So
ʻ
zning bunday bo
ʻ
linmas, eng kichik qismlari morfema sifatida tan olinadi. So
ʻ
zning mor-
fologik tarkibi, morfemalarga ajralish xususiyati, shuni ko
ʻ
rsatadiki, uning orasidagi bu element-
lar leksema va morfemadan iboratdir. 
Til birliklarining eng muhimlaridan biri bo
ʻ
lgan morfema so
ʻ
zning minimal, eng kichik 
ma‘noli qismidir. Chunonchi, bola-lar-imiz-ni. Bu morfologik birlik ma‘nosini yo
ʻ
qotmay turib 
qismlarga ajralmaydi: undan keyingi bo
ʻ
linish (bo
ʻ
g
ʻ
inlarga va ayrim fonemalarga ajralish) mor-
fologik strukturali emas, balki fonetik xususiyatni ko
ʻ
rsatadi: tovushlar so
ʻ
z ma‘nosini farqlashga 
xizmat qilsa ham, lekin ma‘no bilan bevosita bog
ʻ
lanmaydi. Bundan shunday xulosa kelib 
chiqadiki, til hodisalarining ma‘no bilan bog
ʻ
liqligini bevosita bildiradigan – ma‘no beradigan, 
bu bog
ʻ
lanishning chegarasini ko
ʻ
rsatadigan eng kichik bo
ʻ
lak morfemadir. 
Morfemani ―so
ʻ
zning eng kichik ma'noli qismi‖ deb nutqdan kelib chiqib ta'riflashdan ko
ʻ
ra 
―tilning eng kichik ma‘noli birligi‖ deb ta'riflash to
ʻ
g
ʻ
riroq; lekin ―eng kichik ma'noli birlik‖ deb 
leksik birlikni ham qamrab olish noto
ʻ
g
ʻ
ri. Morfemaning asosiy belgisi – grammatik ma'no 
ifodalovchi birlik ekani ta‘rifga kiritilishi lozim. Shunda ―lug
ʻ
aviy morfema‖, ―o
ʻ
zak morfema‖ 
tushunchalari va terminlaridan voz kechiladi, bular o
ʻ
rniga 
leksema
terminining o
ʻ
zi ishlatiladi. 
Ayni vaqtda ―qo
ʻ
shimcha (umumlashma, affiksal, grammatik) morfema‖ tarzidagi izohlardan 
faqat ―grammatik‖ izohining o
ʻ
zi yetarli bo
ʻ
ladi. Shu sababli morfemani til qurilishidagi gram-
matik ma‘noning u ifodalaydigan eng kichik birligi deyish mantiqan to‗g‗ri.