O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

KORPUS LINGVISTIKASINING SHAKLLANISH TARAQQIYOTI 
 
M.Abdurahmanova 
O
ʻ
zMU dotsenti 
 
Ishonarli lingvistik ma‘lumotlar 
 katta massivli matnlar majmuasidangina olinishi mumkin 
R.G.Piotrovskiy
 
Jahon tilshunosligi va turkologiyada amaliy lingvistika, kompyuter lingvistikasi, korpus 
lingvistikasi muammolariga oid tadqiqotlar olib borilmoqda. Ma‗lumki, Korus lingvistikasining 
rivojlanishi, milliy tildagi ma‘lumotlar bazasini shakllantirish, tilning lug
ʻ
at boyligini kengay-
tirishda asosiy omillardan hisoblanadi. Xalqaro tillar sanalgan ingliz, ispan, xitoy, arab, fransuz, 
rus tillarining milliy korpusidan tashqari, nemis, polyak, ukrain, chex, slovak, serb, xorvat, bos-
niya, bolgar, makedon, shotland, niderland, shved, dat, norveg, island, portugal, rumin, litva, 
latish, grek, arman, osetin, alban, hind, xet, fin, ural tillari, eston, venger, udmurt, gruzin, lezgin, 
buryat, mo
ʻ
g
ʻ
ul, ivrit, qalmiq, yapon, turk, tatar, boshqird, qrim-tatar, qozoq tillari korpuslari 
mavjud.
V.Zaxarov ―Matnlarning lingvistik korpusi katta, elektron ko
ʻ
rinishda taqdim etilgan, bir-
lashtirilgan, tuzilgan tagged, muayyan lingvistik muammolarni hal qilish uchun mo
ʻ
ljallangan til 
ma‘lumotlarining filologik jihatdan vakolatli qatori‖ deb ta‘riflaydi. Korpus bu tilning tanasidir. 
Tilning tanasini chuqurroq o
ʻ
rganishda nafaqat tilshunoslar balki dasturchilarning ham o
ʻ
rni be-
qiyosdir. Shunga ko
ʻ
ra, so
ʻ
nggi yillarda tadqiqning korpus metodidan foydalanishga qiziqishning 
kuchayishiga matnlarning katta massivini qayta ishlash imkonini beruvchi kompyuter texno-
logiyasining kirib kelishi sabab bo
ʻ
ldi. Korpus sohasidagi asosiy tadqiqotlar XX asrning o
ʻ
rta-
larida paydo bo
ʻ
la boshlandi. Ilk bor korpus matnlari bolaning nutqini o
ʻ
rganishda, til o
ʻ
rgatishda 
va og
ʻ
zaki nutq grammatikasini o
ʻ
qitishda foydalanildi. 50-yillarda Noam Xomskiy konsepsiyasi 
ustunlik qila boshladi. Ushbu yo
ʻ
nalish nutqiy qo
ʻ
llanishni emas, tilni o
ʻ
rganish lozim, degan 
g
ʻ
oya ilgari surardi. Chunki tilda nutqiy qo
ʻ
llanish son-sanoqsiz, ularni o
ʻ
rganish befoyda. Til 
mohiyati, imkoniyatini ifodalaydigan qonuniyatlar esa sanoqli, demak, ularni tadqiq etish mum-
kin va maqsadga muvofiq, deb hisoblangan. Bundan tashqari, aksariyat olimlar tilni tadqiq etish-
da introspeksiya (o
ʻ
z-o
ʻ
zini kuzatish), tabiiy faktga tayanish usuli doim ham aynan bir xil natija 
beravermaydi, degan fikrga tayangan. Natijada tilshunoslikda ratsionalistlar (Xomskiy tarafdor-
lari) va empiriklar (korpus lingvistlari) armiyasi vujudga keladi. Mashhur korpus lingvistikasi 
mutaxassisi Toni Mak-Enneri Edinburg ham empirik fakt, introspeksiyadan, ham tabiiy, sun‘iy 
faktdan foydalanish lozimligini uqtiradi. Korpus lingvistikasi nazariy hamda amaliy bilimlarga 
asoslanadi. Korpusni tuzish (qog
ʻ
ozlarda-kartoteka), o
ʻ
rganish korpus lingvistikasi sohasi rivojla-
nishidan ancha oldin XVIII asrlarda boshlandi (Teologiya-bibliyaga oid tadqiqotlar, lug
ʻ
atlar 
(Johnson, Oxford English Dictionary, Webster Dictionary), tillarni o
ʻ
qitish (1921), Kvirk korpusi 
(Survey of English Usage). Inglizcha 
Corpus linguistics
atamasi ilk marta 1984-yilda qo
ʻ
llangan. 
Birinchi korpus Buyuk Britaniyada paydo bo
ʻ
lgan. Rossiyaga ushbu atama korpus lingvistikasi 
mutaxassisi – mashhur xalqaro ingliz tili korpusi (Internetional Corpus of English) asoschisi 
Sidni Grinbaum