O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
 
SONLARNING RIVOJLANISHIGA DOIR BA‟ZI NAZARIY QARASHLAR XUSUSIDA 
(HIND-ORIY TILLARIGA OID SONLAR MISOLIDA) 
 
S.Nurmatov,
ToshDSHU dotsenti, f.f.n. 
Mazkur maqolada hind-oriy tillaridagi sonlarga xos leksemalarning rivojlanishiga doir il-
miy-nazariy qarashlar tahlil qilinadi. Tilshunos oilmlarning ilmiy-nazariy qarashlariga muvofiq 
ularning o
ʻ
ziga xos lisoniy xususiyatlari atroflicha o
ʻ
rganiladi.
Ilmiy manbalarda qayd etilishicha, sonlarga xos leksik birliklar har bir tilda o
ʻ
ziga xos 
ravishda shakllangan va rivojlangan. Olimlar sonlarning o
ʻ
ziga xos jihatlarini uzoq yillardan beri 
o
ʻ
rganib kelmoqdalar. Lekin, u barcha tillarda bir xil ishlangan emas. Hatto, u ba‘zi tillarda umu-
man tadqiq etilmagan. Tilshunos olim A.E.Suprunning ta‘kidlashicha, sonning tuzilishi hamma 
tillarda bir xil emas. Son boshqa so
ʻ
z turkumlariga nisbatan turg
ʻ
un, o
ʻ
ziga xos xususiyatga ega. 
Buni u shunday ta‘kidlaydi: ―Son so
ʻ
z turkumining voqelanishi har bir tilning tabiatidan kelib 
chiqadi‖
25
. Shunga ko
ʻ
ra mazkur maqolada hind-oriy tillariga xos bo
ʻ
lgan ba‘zi tillardagi son-
larning rivojlanishiga doir nazariy qarashlar tahlili amalga oshiriladi.
Hind tilshunos olimlarining ilmiy-nazariy qarashlariga ko
ʻ
ra hind-oriy tillaridagi sonlarga 
xos leksemalar qariyb uch ming yildan ortiq davrdan beri shakllanib rivojlanib kelmoqda. 
Hozirda Janubiy Osiyo mintaqasida keng tarqalgan hindiy, urdu, bengaliy, nepaliy, panjobiy, 
marathiy kabi 20 ga yaqin tillardagi sonlarga xos leksik birliklarning barchasi qadimgi hind-oriy 
tillaridagi sanskrit tilidan ba‘zi fonetik o
ʻ
zgarishlarga uchragan holda shakllanib rivoshlanib 
25
Супрун А.Е. Числительное // Лингвистический энциклопедический словарь. - М.: Научное издательство Большая 
Российская энциклопедия, 1992. -С. 584. 

---

47 
kelgan. Jumladan bu haqida tilshunos olim Dhirendra Varma shunday deydi: ―Yangi hind-oriy 
tillaridagi sonlarga oid leksemalar qadimgi hind-oriy tillariga xos bo
ʻ
lgan sanskrit tilidan shakl-
lanib rivoj topa boshlagan. Sonlarga oid leksemalar o
ʻ
rta hind-oriy tillariga oid paliy, prakrit va 
apabharanshalar ta‘siri ostida rivoj topgan‖
26
. Masalan, hindiy tilidagi birliklarga oid 
do
―ikki‖ 
ma‘nosini anglatuvchi sanoq soni sanskrit tilidagi 
 dvao
shaklidan rivoj topgan. Boshqa yangi 
hind-oriy tillarida, jumladan bengal tilida 
dui
, marathiy tilida 
don
kabi shakllarga ega. 
Demak, yangi hind-oriy tillariga kelib ularning rivojlanishida morfonologik hodisasi yuz bergan. 
Hind-oriy tillariga xos bo
ʻ
lgan bengal tilidagi sonlarning rivojlanishiga doir nazariy 
qarashlar tilshunos olim Suniti Kumar Chatterjiy asarlarida ham batafsil yoritilgan. Jumladan, u 
birliklarga oid ―ikki‖ sanoq soni haqida shunday deydi: ―Ikki‖, ya‘ni 
 dui
soni o
ʻ
rta hind-oriy 
tillaridagi 
dve
shakli orqali rivojlangan‖
27
. Olimning fikricha qadimgi hind-oriy tillariga xos 
 
dve
neytral shakli hosil bo
ʻ
lgan va bu shakl g
ʻ
arbiy Ashoka yozuvlarida qo
ʻ
llanilgan. 
dui
shakli esa, prachya va magadhiyning bengal tilida saqlanib qolgan shakli hisoblanadi. E‘tiborli 
jihati shundaki, bunday shakl magadhiy tilining boshqa ko
ʻ
rinishlarida ham uchraydi. Yangi 
hind-oriy tillarining boshqa ko
ʻ
rinishlari sharqiy shevadan farqli ravishda shakllangan. Xususan, 
bu shakl g
ʻ
arbiy hindiy va panjobiyda 
 do,
marathiyda 
 don
ko
ʻ
rinishida rivojlangan
28
.
Ba‘zi son turlari yasalganda, 
do
shakli o
ʻ
z ko
ʻ
rinishini o
ʻ
zgartiradi. Masalan, ―ikkinchi‖ 
tartib sonida 
 do
o
ʻ
z shaklini 
duu
ga o
ʻ
zgartiradi, 
 dosraa
emas, 
 duusraa
shakliga 
ega bo
ʻ
ladi. 
do 
―ikki‖ sanoq sonidan qosh‘ma so
ʻ
zlar yasalganda ham 
do 
o
ʻ
z ko
ʻ
rinishini 
ba‘zi hollarda o
ʻ
zgartirsa, ba‘zi hollarda o
ʻ
z shaklini saqlab qoladi. Jumladan, 
dotallaa
―икки қаватли‖ (Bu yerda 
 do
―икки‖, 
 tallaa
esa ―қават‖ ma‘nosini anglatmoqda. Ush-
bu misolda 
do
o
ʻ
z shaklini saqlab qolgan). 
dodhar
―икки тиғли, ики томони ўткир‖
(Bu yerda 
 du
―икки‖, 
dhaar
―тиғ, ўткир уч‖ ma‘nolariga ega. Mazkur misolda 
 do
o
ʻ
z 
shaklini 
 du
ga o
ʻ
zgartirgan).
O
ʻ
nliklarga oid sonlarning rivojlanishiga doir olimlarning turli qarashlari ham o
ʻ
rganib 
chiqildi. Ualarning nazariyalarida bir-biriga hamohang va farqli jihatlar borligi ham kuzatiladi. 
Jumladan, yirik tilshunos olim Bholatath Tivariyning fikriga ko
ʻ
ra 
assii
―sakson‖ ma‘-
nosini anglatuvchi leksema, vedik sanskrit tilida 
ashiiti
, sanskrit tilida ham 
 
sashiiti
, o
ʻ
rta hind-oriy tillariga xos bo
ʻ
lgan paliy tilida 
asiiti
, prakrit tilida 
asiii
, 
apabharansha tilida 
asii
, 
(assii)
, yangi hind-oriy tillariga xos bo
ʻ
lgan hindiy tilida 
assii
shaklida rivojlangan
29
. Dhirendra Varma 
assii
―sakson‖ sonidagi 
(s)
tovu-
shining ikki marta qaytarilish hodisasini, panjob tilining ta‘siri natijasidadir, deydi
30
.
26
-
-
, 1962. -
266. 
27
Chatterji S.K. The original and development of Bengali Language. Volume two. -Culkutta, 1975. -P. 793. 
28
-
-
, 1950. -
214. 
29
-
-
, 1972. -
595. 
30
-
-
, 1962. -
271. 

---

48 
Yuqoridagi misollardan ko
ʻ
rinadiki, 
assii
shakli apabharansha tilida ham o
ʻ
z aksini 
topgan. Fikrimizcha, ushbu sonning bunday holatda saqlanishiga haqiqatan ham panjobchaning 
ta‘siri kuchli bo
ʻ
lgan. E‘tiborli jihati shundaki, boshqa sonlar bilan birikkanda 
 aasii
shakli 
qo
ʻ
shiladi. Jumladan, 
bayaasii
―sakson ikki‖, 
tiraasii
―sakson uch‖, 
pa-
chaasii
―sakson besh‖, 
chiyaasii
―sakson olti‖ va hokazo. Bu sonlarga xos lekse-
malarning barchasida 
 aasii 
sakson ma‘nosini anglatib kelmoqda.
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi umumiy xulosalarni keltirishimiz mumkin.
Hind tilshunos olimlari hind-oriy tillariga oid sonlarning rivojlanishiga doir fikr-mulo-
hazalarini berishlari bilan birgalikda, ularning shakllanish bosqichlariga ham alohida e‘tibor qa-
ratgan.
Tilshunos olim S.K.Chatterjiy bengal tili nuqtayi nazaridan kelib chiqib hind-oriy tillaridagi 
sonlarning rivojlanishiga doir o
ʻ
z ilmiy-nazariy qarashlarini ko
ʻ
rsatib o
ʻ
tgan. Boshqa tilshunos 
olimlarning fikrlaridan farqli ravishda, u sonlardagi fonetik o
ʻ
zgarishlarni ham atroflicha ochib 
bergan. B.Tivariy, U.Tivariy, D.Varma kabi tilshunos olimlar esa sonlarning shakllanish bos-
qichlariga alohida e‘tibor qaratishlik bilan bir qatorda, sonlarning ma‘no turlariga ham o
ʻ
rin 
ajratgan. 
Tilshunos olimlarning ilmiy-nazariy qarashlariga muvofiq sonlarga xos leksemalar qadimgi 
hind-oriy tillaridan to yangi hind-oriy tillarigacha bo
ʻ
lgan davrda rivojlanishlari jarayonida 
ularda morfonologik hodisasi yuz bergan. 
Sonlarga xos ba‘zi leksemalardagi tovushlar o
ʻ
zgarishi natijasida qadimgi til qoldiqlari 
nisbatan kam saqlangan. Qadimgi hind-oriy tillariga xos sanskrit tilidagi shakllar o
ʻ
zgarishi na-
tijasida, ulardagi ba‘zi tovushlar yangi hind-oriy tillari davriga kelib o
ʻ
z xusussiyatini yo
ʻ
qotgan.