O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

 
O
ʻ
ZBEK TILIDAGI GASTRONOMIYAGA OID BARQAROR BIRIKMALAR 
 
N.N. Rasulova, 
O`zMU magistranti 
 
Har bil millat atrofidagi narsa-hodisalarni, voqealarni obrazli va ta‘sirchan ifodalashga 
harakat qiladi. Hayoti davomida orttirgan xulosaviy fikrlarni ixcham, lo
ʻ
nda va sodda qolipda 
kelgusi avlodga qoldiradi. Natijada maqol, matal, ibora kabi tildagi barqaror birikmalar yuzaga 
keladi. Barqaror birikmalar o
ʻ
zbek tilida alohida leksik-semantik guruhni tashkil etadi. Bunday 
leksik-semantik guruhlar orasida gastronomiyaga oid barqaror birikmalarning ham o
ʻ
rni bor.
Ikki va undan ortiq so‗zning barqaror munosabatidan tashkil topgan, ma‘nosi odatda, bir 
so‗zga, ba‘zan so‗z birikmasi, gapga teng keladigan, nutqqa tayyor holda olib kiriluvchi, ko‗ch-
ma ma‘noli barqaror (turg‗un) birikma ibora yoki frazeologizm deyiladi [1]. Frazeologizmlar 
adabiy tilning badiiy va so‗zlashuv uslubida keng, ko‗proq qo‗llanadi va nutqni ta‘sirchan, ob-
razli ifodalashga xizmat qiladi. Non, osh, tuz, sut, ayron kabi gastronomik birliklar milliyligimiz, 
madaniyatimiz belgisidir.
Non, osh, tuz, sut, ayron kabi gastronomik birliklar taom, oziq-ovqat, rizq-nasiba, tirikchilik 
ma‘nolari bilan birlashadi. Ular ishtirok etgan maqollar, iboralarda ham bu yaqqol ko
ʻ
zga 
tashlanadi. O
ʻ
zbek xalq maqollari orasida, ayniqsa, osh, non, tuz, ayron, go
ʻ
sht kabi gastronomik 
birliklarga duch kelsak; tuxum, mayiz, yong
ʻ
oq, sut, patir, mosh, talqon, shira kabi gastronomik 
nomlar iboralar tarkibida ko
ʻ
p uchraydi. Osh gastronomik atamasi ishtirokidagi maqol va ma-
tallar, iboralarda o‗zbek xalqining oshga bo‗lgan hurmat-ehtiromini va uning vositasida oilani, 
mehmonni qadrlash, mehnatni, kasb-hunarni sevish, ardoqlash, halol yashash kabi xalqona pand-
u o‗gitlar obrazli ta‘sirchan ifodalangan bo
ʻ
lsa, tuz qadim-qadimdan mehmondo‗stlik, to‗kinlik, 
rozi-rizolik ramzi sifatida barcha xalqlarda ulug‗langan va qadrlangan. Sut esa oqlik, soflik, 
rozilik, mehr kabi tushunchalarni o
ʻ
zida mujassamlashtirgan. 
Gastronomiya oid barqaror birikmalarda ham xalqning mehnatsevarligi, ayniqsa, bir-biriga 
ko‗maklashib, kengashib qilingan mehnat serunum bo‗lishi haqida uqtiriladi: ―Ishlamagan nonga 
zor‖, ―Do
ʻ
lanani ko
ʻ
rganda tog
ʻ
esingdan chiqmasin‖, ―Ariq qazimasang otizga suv chiqmas‖, 
―Betashvish bosh qayda, mehnatsiz osh qayda‖, ―Yoz bo‗lsa-yu, qish bo‗lmasa, osh bo‗lsa-yu, 
ish bo‗lmasa‖, ―Yozda boshi pishmaganning, qishda oshi pishmas‖, ―Yozda boshi qayna-
maganning, qishda oshi qaynamas‖, ―Ishdan qochding – oshdan qochding‖, ―Ishyoqmasga osh 
berma‖, ―Ishyoqmasga osh yoqmas‖ [2] kabi. Aksariyat barqaror birikmalarda kindik qoni 
to
ʻ
kilgan ona Vatanni ulug
ʻ
lash, vatanparvarlik haqida. ―Non gadosi bo
ʻ
lsang ham yurt gadosi 
bo
ʻ
lma ‖, ―Ona yurtning tuprog
ʻ
i- ona sutidan aziz‖, ―Elga qo
ʻ
shilgan moy yutar, Eldan ayrilgan 

---

108 
qon yutar ‖, ―Yolg
ʻ
iz uyda qozon qaynamas‖, ―Suvning oqishiga qara, xalqning xohishiga qara‖, 
―Oshdan qolsang ham ko
ʻ
chdan qolma‖ kabi jamoatchilik yoqlab, xudbinlikni qoralovchi 
barqaror birikmalar ham uchraydi. 
O
ʻ
zbek tilidagi gastronomiyaga oid barqaror birikmalarni quyidagicha tasniflash mumkin: